نشست سران اتحادیه اقتصادی اوراسیا که اکتبر سال جاری (2017) در سوچی روسیه برگزار شد با این که نشان دهنده افق­ های جدید پیش روی این اتحادیه است نشان دهنده مشکلات درونی این اتحادیه و چالش­های آن در آینده نیز هست؛ چالش­هایی که حتی ممکن است موجودیت این اتحادیه را به خطر بیندازد. مشکلات دوجانبه برخی از اعضا و وجود قدرت اقتصادی بزرگی مانند چین در کنار مرزهای این اتحادیه از جمله چالش­های پیش روی اتحادیه اوراسیا است.
 
اتحادیه اوراسیا و همکاری­ های منطقه ­ای و بین­ المللی
یکی از مهم­ترین مباحث اتحادیه اوراسیا پذیرش اعضای جدید است. اگرچه هنوز تصمیمی در این خصوص اتخاذ نشده است اما به نظر می­رسد تاجیکستان به عنوان گزینه بعدی عضویت مطرح است. البته این تنها شکل همکاری اتحادیه با کشورهای مختلف نیست. در حال حاضر این اتحادیه در حال مذاکره برای امضای موافقت­نامه تجارت آزاد با ویتنام است و مذاکرات با شش کشور دیگر شامل مصر، اسراییل، هند، ایران، صربستان و سنگاپور نیز قرار است انجام شود. همچنین به تازگی وزیر صنعت و تجارت روسیه از بوگوتا پایتخت کلمبیا دیدار کرد. وی در تعریف همکاری پیشرفته بین دو کشور، پیشنهاد ایجاد منطقه تجارت آزاد بین کلمبیا و کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همچنین تشکیل منطقه تولیدی روسیه در کلمبیا را مطرح کرد. اتحادیه اروپا نیز مورد توجه اتحادیه اوراسیا است. نماینده دائم روسیه در اتحادیه اروپا ولادیمیر چیژوف در دهمین اجلاس اقتصادی اوراسیا در ورونا (ایتالیا) کمیسیون اروپا را به همکاری با کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا در زمینه هماهنگ سازی امور فنی و قوانین تعرفه ها برای تسهیل تجارت دوجانبه فراخواند.
 
ایجاد مقررات هماهنگ در خصوص محصولات صادراتی نیز از دیگر برنامه­ های اتحادیه اوراسیا است. در اجلاس اخیر نخست‌وزیران کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، در مورد مسائل مربوط به توافقنامه سیستم واحد برچسب­زنی و علامت­گذاری کالاها بحث شد. یکی از اهداف این طرح مبارزه با کالاهای تقلبی است. در حال حاضر در فدراسیون روسیه برچسب‌های خاصی بر روی پالتوهای پوست نصب می­شود و قرار است در مورد دارو نیز این ترتیبات اعمال شود. این امر تاکنون بر مبنای قوانین داخلی هر کشور بوده است. اما با توافقنامه اتحادیه اوراسیا چنانچه دولت‌های عضو تصمیم بگیرند که شیوه علامتگذاری مشترک را برای کالاها اتخاذ کنند در این مورد به کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا اطلاع می­دهند و این در سطح اتحادیه مورد بحث قرار می­گیرد. همه کشورها سه ماه فرصت دارند که به طرح جدید پاسخ دهند. در صورت رضایت همه کشورها در مورد شیوه مشترک تصمیم‌گیری می­شود اما در صورت نارضایتی یکی از اعضا، کشور مورد نظر حق دارد که از برچسب­زنی یا علامت­گذاری ملی خود استفاده کند.
 
مشکلات و چالش­ های پیش رو
با وجود تمام برنامه ­ها برای پیشرفت و توسعه اتحادیه اوراسیا، این اتحادیه با چالش­های بزرگی روبروست. یکی از بزرگ­ترین این چالش­ها اختلافات بین قزاقستان و قرقیزستان است. علت اختلافات دو کشور قوانین گمرکی قزاقستان است. قرقیزستان قزاقستان را متهم به اعمال قوانین سختگیرانه مرزی مغایر با اهداف اتحادیه اقتصادی اوراسیا می­کند. به گفته آرتیوم نویمف وزیر اقتصاد قرقیزستان، تصمیم قزاقستان برای دشوار کردن فرایند عبور از مرز نقض قوانین اتحادیه است. اما قزاقستان این مساله را بخشی از تلاش دولت برای مبارزه با قاچاق می­داند. مساله قاچاق گسترده از قرقیزستان به قزاقستان از زمان تشکیل اتحادیه گمرکی شدت یافت. بعد از شروع اتحادیه گمرکی در سال 2011، مقامات قرقیزستان برای رعایت حال ساکنان مشاغل کوچک به آن­ها اجازه دادند که برای مصرف شخصی تا 50 کیلوگرم کالای معاف از مالیات از مرز وارد کنند. نتیجه این اقدام این بود که کامیون­های حامل کالاها از چین کالاهایی را که در بسته بندی­ های 50 کیلویی آماده شده بودند تخلیه می­کردند و سپس کالاها توسط مردم محلی از مرز رد می­شدند. در آن سوی مرز یعنی در قزاقستان دوباره همین کالاها بار کامیون­ ها می­شد. در واقع کالاهای چینی که از مرزهای اتحادیه گمرکی رد می­شدند مشمول عوارض گمرکی نمی­شدند. این شکل از صادرات دوباره کالاهای چینی نوعی تولید ناخالص ملی غیررسمی برای قرقیزستان ایجاد کرد. حجم این تجارت قابل مقایسه با سود حاصل از اقتصاد رسمی و قانونی است. در نتیجه این نوع تجارت تبدیل به امری ساختاری در اقتصاد قرقیزستان شده است.
 
اکنون نیز هریک از دو کشور دیگری را متهم می­کنند که در نتیجه ضعف مدیریت گمرکی در روابط تجاری با چین موجب ضرر چند میلیارد دلاری اتحادیه گمرکی شده است. دور جدید این مشکلات در مرز قزاقستان و قرقیزستان از 10 اکتبر شروع شده است. اگرچه به تازگی قرار شده است شهروندان با چمدان­های شخصی، اتوبوس­های قانونی و ماشین­ها و کامیون­های خالی در اولویت باشند و به سرعت از مرز رد شوند اما کامیون های حامل کالا هنوز در صف­های طولانی هستند؛ به این ترتیب وضعیت در مرزهای این اتحادیه رو به وخامت است. صدها تن میوه و سبزی به دلیل مسائل گمرکی فاسد شده است. قزاقستان، قرقیزستان را مقصر این وضع می­داند و این کشور را متهم به عدم رعایت استانداردهای مربوط به سبزیجات و نیز قاچاق از چین می­کند. این مساله موجب ناخشنودی قرقیزستان شده است و الماس بیگ آتمبایف رییس­ جمهور قرقیزستان در بیانیه ­ای به سایر اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا اعلام کرد ائتلافی که به گفته وی بر پایه یک شخص ایجاد شده باشد نمی­ تواند قابل اتکا باشد، حتی اگر وی بزرگ­ترین فرد در دنیا باشد. اگرچه وی منظور خود را بیشتر توضیح نداد اما این نشانه­ای از نارضایتی از روندهای موجود در داخل اتحادیه است.
 
راه حل آتمبایف این است که بازار جایگزینی را برای فروش محصولات کشاورزی فاسد شدنی این کشور پیدا کنند، برای مثال بازار سی و دو میلیون نفری ازبکستان و یا بازار یک و نیم میلیاردی چین. وی همچنین خواستار آغاز هر چه سریع­تر خط آهن چین، قرقیزستان و ازبکستان شده است. به گفته وی دسترسی به اقیانوس آرام و تقویت پیوندها با ترکمنستان و ایران لازم است. انتقال نیروگاه حرارتی از پایتخت به معادن زغال سنگ محلی قرقیزستان و رها شدن از وابستگی به زغال سنگ قزاقستان برای جلوگیری از احتمال ایجاد بحران انرژی در قرقیزستان توسط قزاقستان از دیگر طرح­ های وی است. همچنین در پاسخ به اتهامات قزاقستان علیه قرقیزستان و کنترل شدید مرزها، بیشکک به کمیسیون اقتصادی اوراسیا و سازمان تجارت جهانی شکایت کرده است.

آنچه موجب شده است که مسایل بین دو کشور به سادگی قابل حل نباشد این است که قرقیزستان با روسیه مرز مشترک ندارد و مجبور است محصولات خود را از طریق قزاقستان به بازار روسیه که برای قرقیزستان اولویت دارد صادر کند. قرقیزستان محصولات کشاورزی متنوعی صادر می­کند اما همان محصولات توسط چین نیز صادر می­شود و در نتیجه تشخیص این دو از هم ساده نیست. مسائل مربوط به استانداردهای کشاورزی و آفات نیز موجب شده است قزاقستان در مواردی محصولات را به قرقیزستان برگشت دهد. قرقیزستان نیز فعلا در شرایطی نیست که بتواند آزمایشگاه­های کنترل کیفیت به تعداد کافی بسازد. این کشور 4 میلیارد دلار کسری بودجه و 5/3 میلیارد دلار بدهی خارجی دارد. اگرچه قزاقستان قول داده بود که 100 میلیون دلار به عنوان بخشی از تعهدات خود برای پیوستن قرقیزستان به اتحادیه اوراسیا بپردازد اما بیشکک این کمک را رد کرد.
 
برخی از کارشناسان سیاسی معتقدند بحران در روابط دو کشور در بحبوحه انتخابات قرقیزستان یعنی در اکتبر سال جاری (2017) شروع شد. زیرا در اوج مبارزات انتخاباتی، آتمبایف نظربایف را متهم کرد که از رقیب وی حمایت می­کند و در امور داخلی قرقیزستان مداخله می­کند. این کارشناسان بسته شدن مرزهای قزاقستان با قرقیزستان و سختگیری در مرزها را نتیجه این اظهارات می­دانند و معتقدند احتمالا این بحران از اول دسامبر با روی کار آمدن رییس ­جمهور جدید حل خواهد شد. در صورتی که این پیش بینی ها محقق نشود ممکن است مشکلات جدی­ تری در اتحادیه اوراسیا به وجود بیاید؛ همچنان که وزیر اقتصاد و صنعت قرقیزستان در پاسخ به خبرنگاران در خصوص راه­های پیش رو در صورت حل نشدن مشکلات مرزی با قزاقستان، در اظهاراتی که به نوعی تهدید روسیه محسوب می­شد اظهار داشت که پاسخ به این سوال سخت است و هر تصمیمی در سطح سیاسی ممکن است اتخاذ شود.
 
چالش بعدی اتحادیه اوراسیا در روابط با اروپاست. با اینکه اتحادیه اوراسیا نسبت به همکاری با اتحادیه اروپا ابراز تمایل کرده است اما اتحادیه اروپا هنوز واکنش مثبتی نشان نداده است. زیرا کشورهای اروپایی روابط دوجانبه گسترده­ای با یکدیگر دارند و چنانچه اتحادیه اوراسیا پیشنهاد یک پروژه جدی را مطرح نکند بعید است اروپا تمایلی به همکاری دوجانبه نشان دهد. البته نماینده دائم روسیه در اتحادیه اروپا معتقد است که در استراتژی جهانی اتحادیه اروپا که در سال 2016 تصویب شد حتی نامی از همگرایی اوراسیایی برده نشده است. به عقیده وی این رویکرد نسبت به همگرایی اوراسیایی بسیار قبل از بحران اوکراین شکل گرفت و در واقع در سال­ های 2012-2013 اتحادیه اروپا با دقت همه تلاش­های رسمی برای برقراری ارتباط با کمیسیون اقتصادی اوراسیا را متوقف کرد. البته نشست ورونا با ایده اوراسیای بزرگ هر سال سران شرکت­های بزرگ ایتالیا و اروپا را دور هم جمع می کند. برای مثال در اجلاس امسال (2017)، هزار هیات حضور داشتند که در میان آن­ها رومانو پرودی نخست وزیر سابق ایتالیا و گرهارد شرودر صدراعظم سابق آلمان و نیز ایگور سچین رییس شرکت روس نفت بودند. در اجلاس امسال همچنین بسیاری از هیات­ها برخلاف سال­های قبل به راحتی در مورد تحریم­ها و آثار منفی آن صحبت کردند و حتی رومانو پرودی و گردهارد شرودر سیاست آمریکا برای جدایی انداختن بین روسیه و اروپا را اشتباه دانستند.
 
به گفته تیگران سرگسیان رییس هیئت مدیره کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا، تجار اروپایی در سطح ملی در حال همکاری با اتحادیه اوراسیا هستند اما از آنجا که گفتگویی بین اتحادیه اروپا و اتحادیه اوراسیا صورت نگرفته است این همکاری­ها نمی­تواند شکل رسمی به خود بگیرد. این عدم تمایل اروپا به همکاری، بر روابط تجاری بین­المللی اتحادیه اوراسیا تاثیر می­گذارد و در نتیجه این اتحادیه باید بیشتر بر آسیا-پاسیفیک متمرکز شود. برای مثال در سال 2016 تجارت اتحادیه اوراسیا با منطقه آسیا-پاسیفیک افزایش یافت. در همین زمان تجارت این اتحادیه با اتحادیه اروپا کاهش یافت به طوری که واردات اتحادیه اوراسیا از کشورهای آسیا - پاسیفیک بیشتر از واردات این اتحادیه از اتحادیه اروپا بود.
 
مشکل بعدی اتحادیه اوراسیا وجود قدرت اقتصادی چین در همسایگی آن است. اگرچه سرگسیان ایده ترس اتحادیه اوراسیا از چین را رد می­کند و اتخاذ تصمیماتی برای تامین منافع اتحادیه اوراسیا در روابط با چین را تنها مختص به روابط با این کشور نمی­ داند، اما هم­زمان اشاره می­کند که همکاری­ های تجاری که بین چین و اعضای اتحادیه اوراسیا وجود دارد شبیه به روابط آمریکا با همسایگان و کشورهای کوچکتر است. البته این مساله در روابط قرقیزستان با چین به خوبی مشهود است. در سال 2015 بیش از 48 درصد حجم تجارت قرقیزستان با چین صورت گرفت. این در حالی است که روابط تجاری قرقیزستان با روسیه حدود 15 درصد و تجارت با قزاقستان حدود 11 درصد بود. همچنین در نیمه اول سال 2016 حجم تجارت قرقیزستان با کشورهای اتحادیه اوراسیا به حدود 18 درصد کاهش یافت. کارشناسان معتقدند قرقیزستان نگران ادغام بیشتر در اتحادیه اوراسیا و تاثیر قوانین این اتحادیه بر تجارت با چین است. این نگرانی چندان عجیب نیست زیرا چین سرمایه­ گذاری های گسترده ­ای در قرقیزستان انجام داده است و گفته می­ شود در 8 ماهه اول سال 2016 سرمایه­ گذاری­ های این کشور در قرقیزستان بیش از 57 درصد نسبت به سال 2015 افزایش یافته است. این در حالیست که ادغام بیشتر در اتحادیه اوراسیا مستلزم تعرفه بالاتر بر کالاهای خارج از اتحادیه است. به این ترتیب می توان گفت که مجموعه­ ای از عوامل درونی اتحادیه اوراسیا در کنار عواملی از بیرون این اتحادیه، مانع گسترش فعالیت­ های این نهاد شده اند و احتمال عمیق شدن این چالش ­ها در آینده نیز دور از انتظار نیست.
 
 

نویسنده: فاطمه عطری سنگری، دانشجوی دکترای مطالعات منطقه ای در دانشگاه دوستی ملل مسکو