روابط ایران و تاجیکستان در ۸ اوت ۲۰۱۷(۱۷ مرداد ۹۶) به بدترین وضعیت در تاریخ روابط دو کشور(بعد از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی) دچار شد. در این روز، تاجیکستان، تهران را به قتل های زنجیره ای شخصیت های سرشناس و روشنفکران این کشور ازجمله «صفرعلی کنجه یف» رئیس سابق پارلمان تاجیکستان در سال های دهه ۹۰ مصادف با جنگ های داخلی شان کرد.

از نظر دوشنبه، سایر افراد مقتول مانند «محمدعاصمی»، «یوسف اسحاقی»، «آته خان لطیفی» و «فتح الله خان شریف زاده» مفتی پیشین این کشور و برخی روشنفکران دیگر هم در این فهرست قرار می گیرند. این اتهامات در یک برنامه تلویزیونی و از طریق مصاحبه با افراد مطلع و در روزنامه های پرتیراژ و رسانه های مختلف منتشر شد.

دوشنبه ادعا کرد،" تهران در تامین کمک های مالی به حزب اسلامی تاجیک دست داشته است.این شبه نظامیان وابسته به ایران بوده و درقم اموزش دیده اند." به تعبیر اعتراف کنندگان به وزارت کشور تاجیکستان، تمامی این ترورها توسط «عبدالحلیم نظرزاده» معاون سابق وزیر دفاع و از فرماندهان پیشین حزب اسلامی و همراهی و معاونت عضو سفارت ایران"علیرضا چهره عالمی"انجام شده است.

اما باید گفت روابط از مدت ها قبل و از دسامبر ۲۰۱۵ رو به تیرگی گذاشته بود. اختلاف دو کشور از زمانی آغاز شد که «محیی الدین کبیری» رهبرحزب نهضت اسلامی و به تعبیر بهتر رهبر مخالفان دولت تاجیکستان، در بیست و نهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی در تهران(دی ماه ۹۴)شرکت کرد‌.

در کنار کبیری، «سید مکرم عبدالقادرزاده» رئیس مرکز اسلامی و «سلیمان دولت اف» رئیس کمیته دولتی دین و مراسم ملی تاجیکستان، «فیض الله برات زاده» رئیس مرکز اسلام شناسی تاجیکستان هم به عنوان مقامات رسمی و دولتی تاجیکستان، حضور داشتند.

اما اعتراض تاجیکستان به حضور «محی الدین کبیری» رهبر حزب ممنوعه "نهضت اسلامی" و دیدارش با مقام معظم رهبری بود. به نظر می رسد اقدام تهران در پاسخ به سرکوب احزاب دینی تاجیکستان بوده است.

مقامات تاجیک، بهار همان سال، حزب نهصت اسلامی را به همراهی با «عبدالحلیم نظرزاده» در طرح کودتا متهم کرده و فعالیت حزب مذکور را بخاطر"فعالیت های تروریستی و افراط گرایی" ممنوع اعلام بودند. تاجیکستان بلافاصله یادداشت اعتراضی به ایران تسلیم کرد. وزارت خارجه تاجیکستان سفیر ایران در دوشنبه را احضار و از اقدام ایران ابراز تأسف کرد. رئیس علمای تاجیکستان هم دعوت از «محیی الدین کبیری» را «تشویق تروریسم» خواند.

در پاسخ به تحرکات تهران، «امامعلی رحمان» به ریاض سفر کرد و لباس احرام پوشید.این سفر در حالی صورت گرفت که از یک طرف با اعدام شیخ نمر، روحانی شیعی و واکنش شدید دولت ایران به این اقدام و حمله برخی از اشخاص به مراکز دیپلماتیک عربستان در تهران و مشهد، روابط تهران و ریاض وارد تنشی تازه شده و از طرف دیگر روابط تهران و دوشنبه نیز با مشکلاتی روبرو شده بود.

رئیس جمهوری تاجیکستان، که در دوره طولانی حکمرانی به شدت با مظاهر اسلام گرایی و به ویژه با گروه افراطی سلفی مبارزه کرده است، در جریان سفر به عربستان لباس حج پوشید و با حضور در مکه، مناسک حج عمره را به جای آورد. او عربستان را یک کشور مهم و شریک استراتژیک تاجیکستان توصیف کرد.

دیدار رحمان با «ملک سلمان»، پادشاه عربستان سعودی، نه تنها نشانه خوبی برای دستگاه دیپلماسی ایران نبود، بلکه نقطه جدیدی در روابط دوشنبه و ریاض و به معنای دور شدن کشور فارسی زبان از متحد دیرین منطقه ای خود بود.

اعلام بررسی پیوستن تاجیکستان به ائتلاف اسلامی مبارزه با تروریسم، از موارد مهمی بود که در آن مقطع، معنی و مفهوم خاصی به سفر «امامعلی رحمان» به عربستان سعودی می‌بخشید. چرا در شرایط بسیار پُرالتهاب آن مقطع، دولت تاجیکستان به منظور حفظ روابط متوازن با ایران و عربستان سعودی، می‌توانست سفر «امامعلی رحمان» را به تعویق بیاندازد و به زمان دیگری موکول کند؛ اما انجام سفر در موعد مقرر، حاوی معنا و پیام خاص خود به ویژه برای تهران بود.

از این تاریخ تحولی در روابط ریاض و دوشنبه شروع شد. در این‌میان، افزایش سرمایه‌گذاری صندوق توسعه عربستان در طرح‌های اجتماعی تاجیکستان، ازجمله برنامه مقابله با قاچاق مواد مخدر و بیماری ایدز در ولایت بدخشان، حمایت از برنامه خودکفایی جمعیت هلال احمر کشور، آبخیزداری در سواحل رودخانه پنج و آبرسانی به روستاهای کوهستانی در وادی رشت، دعوت دولت تاجیکستان ازعربستان برای سرمایه گذاری در سد عظیم در حال احداث راغون، موافقت عربستان با احداث ساختمان جدید پارلمان تاجیکستان در«باغ رودکی» شهر دوشنبه و کمک‌های مرکز امداد رسانی ملک سلمان به مناطق مختلف استان بدخشان در جریان زلزله و سیل مارس ۲۰۱۷ میلادی، کمک ۳۵ میلیون دلاری ریاض برای ساخت مدارس راهنمایی و افزایش مراودات تجاری دو طرف، ازجمله مواردی است که افزایش مناسبات دوشنبه و ریاض را نشان می دهد.

حضور«امامعلی رحمان»، در نشست سران کشورهای اسلامی ـ عربی و آمریکا در ریاض را هم باید درهمین راستا ارزیابی کرد. در نشست سران کشورهای اسلامی ـ عربی و آمریکا که با حضور دونالد ترامپ، رئیس‌ جمهور ایالات متحده و سران بیش از پنجاه کشور عربی و اسلامی در مرکز بین‌المللی کنگره «ملک عبدالعزیز» در ریاض، در 21 مه 2017 میلادی برگزار شد، حضور رهبران و مقامات ارشد جمهوری آذربایجان و پنج کشور غیر عرب و مسلمان اسیای مرکزی بسیار قابل توجه بود.

توسعه مناسبات دوجانبه میان عربستان سعودی با شش کشور مسلمان این منطقه، نقش محوری ریاض در شکل گیری «مجمع همکاری‌های اقتصادی کشورهای عرب با آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان» و نیز توسعه مناسبات عمدتا اقتصادی عربستان سعودی با گرجستان مسیحی و ارتقا سطح روابط دیپلماتیک با این کشور از سطح سفیر آکردیته به سفیر دایم، از نکات شایان توجه در افزایش تحرکات دیپلماتیک عربستان سعودی در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به شمار می‌رود.

تمرکز ریاض به دو حوزه مهم نفوذ سنتی ایران در منطقه یعنی دو کشور جمهوری آذربایجان (با مشترکات مذهبی و قومی)و تاجیکستان (با مشترکات زبانی و فرهنگی)در سال های اخیر قابل تامل است. حجم بالای دیدارهای سیاسی در سطح رئیس‌جمهور و پادشاه حاکی از آن است که عربستان سعودی، از گسترش روابط با این دو کشور، برای ایجاد واگرایی در مناطق پیرامونی ایران و تضعیف جایگاه و نفوذ ایران در دو عقبه زبانی و فرهنگی (تاجیکستان) و فرهنگی و مذهبی (جمهوری آذربایجان) استفاده می کند.

با همه این تفاسیر، دوشنبه می خواهد نشان دهد که کشورهای فقیر و کوچک هم، اهرم هایی برای فشار و چانه زنی در اختیار دارند.

در ژوئیه ۲۰۱۷ تاجیکستان دفتر رایزنی فرهنگی ایران در شهر خجند که به چاپ و نشر کتاب و مذهب شیعه مربوط بوده و یک مرکز فرهنگی دیگر را تعطیل کرد. پیش از ان هم در جولای ۲۰۱۶ فعالیت دفتر نمایندگی کمیته امداد امام خمینی(ره) را ممنوع اعلام کرده بود.

دوشنبه، رساله امام خمینی و برخی دیگر از مراجع تقلید ایرانی در کشور تاجیکستان را در فهرست کتاب‌های ممنوعه قرار داد. همچنین اعطای تسهیلات فرودگاهی به مسافران ایرانی را لغو کرد.

در آوریل ۲۰۱۷ وزیر امورخارجه ایران، محمد جواد ظریف برای یک سفر کاری ۴ روزه به کشورهای آسیای میانه و قفقاز رفت، دراین سفر ظریف از کشورهای قرقیزستان و گرجستان و ترکمنستان دیدار کرد ولی به تاجیکسان نرفت تا ناراحتی تهران از دوشنبه را نشان دهد.

اما واقعا دلیل اصلی سردی روابط دو کشور در سال های اخیر چیست؟

نخستین عامل همان حمایت ایران از حزب نهضت اسلامی است و دولت تاجیکستان به ایران بصورت رسمی اعتراض کرده بود. باید بپذیریم که هرچند تاجیکستان به لحاظ زبانی(فارسی) به ایران نزدیک است، ولی از جهت دینی (مذهب سنی)از ایران دور و به عربستان نزدیک است.

تاجیکستان سنی‌ مذهب نگران نفوذ دینی ایران است. دولت این کشور در سال‌های اخیر با اعزام دانشجو به ایران مخالفت کرده است. پیشتر «تورجان‌ زاده»، یکی از رهبران دینی تاجیک به ایران هشدار داده بود که تلاش برای نفوذ دینی تهران در تاجیکستان می‌تواند به مناسبات دو کشور صدمه بزند.

در سال ۲۰۱۰، رحمان شخصا برای جلوگیری از اعزام دانشجویان به ایران برای تحصیلات مذهبی و حوزوی مداخله و به بهانه های دیگر اعزام را لغو کرد.

البته مسائل دینی دوشنبه فقط به فعالیت های ایران مربوط نیست. در سال های اخیر اقدامات ضد دینی امامعلی رحمان تشدید شده است. بخش زیادی از این اقدامات در راستای ترس از نفوذ و سرایت وهابیت و گروه های تکفیری به این کشور است. طبق امار دولت تاجیکستان ۷۰۰ تا ۱۱۰۰ نفر به دولت اسلامی(داعش) در سوریه پیوسته اند.

تاجیکستان با افغانستان ۱۳۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارد.این دو کشور بوسیله رودخانه پنج از هم جدا می شوند. تحولات اخیر در شمال افغانستان و اقدامات داعش در ایالت های مختلف این کشور،احتمال خطر نفوذ داعش به داخل تاجیکستان را جدی تر از گذشته کرده و بر حساسیت مقامات ارشد سیاسی تاجیکستان افزوده است.‌

از طرف دیگر، تاجیکستان نخستین نقطه ترانزیت مواد مخدر افغانستان به روسیه و اروپا محسوب می شود.

با فقر حاکم بر این کشور، تجارت هروئین از جایگزین های مهاجرت به روسیه خواهد بود. گفتنی است، تاجیکستان تنها با ۶ درصد زمین های زراعی و صنایع کوچک فقیر‌ترین کشور شوروی سابق است.

هر ساله هزاران مهاجر نیروی کار به روسیه می روند. در سال ۲۰۱۵، پولی که توسط کارگران مهاجر تاجیکی در روسیه به کشورشان فرستاده شده است، ۲۸ درصد تولید ناخالص داخلی تاجیکستان بوده است. ناسیونالیسم تاجیکی، نگران سلطه فرهنگی روسیه هم هست. در سال ۲۰۰۷رئیس جمهوری تاجیکستان نام خود را از «امامعلی شریفوویچ رحمان‌اف» به امامعلی رحمان تغییر داد و پس از آن نیز بسیاری از مقامات از وی پیروی کردند.

در سال۲۰۱۶ نیز قانون تنظیم‌ نام و نام خانوادگی به ثبت رسید. طبق این قانون، فامیل‌های روسی ممنوع اعلام شد. بنابراین فامیل‌های جدید تاجیکی نباید به اُف ختم شوند. بسیاری از تحلیلگران اقدام تاجیکستان در ممنوعیت فامیل روس را به نفع ایران و نشانگر سلطه فرهنگی ایران بر کشور هم زبان خود دانستند. اقدامات دولت تاجیکستان در آنچه که اقدام علیه نیروهای افراط‌ گرا می خواند، فقط مختص ایران نبوده است.

در این رابطه دوشنبه، تعدادی از سایت ها و کتب منتسب به" تندروها و تکفیری ها" را ممنوع اعلام کرده است. این ممنوعیت ها شامل کتاب های مربوط به "شرح عقاید جریان سلفی و وهابی" همانند کتب «عبدالعزیزابن باز»، روحانی بانفوذ و مفتی اعظم عربستان سعودی در سال های ۱۹۶۲ تا ۱۹۹۹ و «صالح‌ بن عبدالعزیز آل الشیخ»، مفتی کنونی عربستان سعودی هم می شود.

بخش دیگری از قوانین در مواجهه با مسائل دینی و ظاهر دین بوده است. مثلا در چند سال گذشته، دولت تاجیکستان، ممنوعیت غیررسمی برای ریش مردان گذاشته است. همچنین افراد زیر ۱۸ سال حق ورود به مساجد را ندارند. برای سفر به مکه و حج عمره، حداقل سن ۴۵ الزامی است. حتی در اخرین مورد بخاطر تداخل روز عید قربانِ امسال با شروع سال تحصیلی، وزیر معارف دولت تاجیکستان با این تعبیر که اولین ایه قران (اقرا) خواندن است، تحصیل علم را بر عید قربان ارجحیت داد و برخلاف سال های گذشته این روز را تعطیل اعلام نکرد.

اما اینکه این اقدامات و سرکوب مظاهر اسلامی، این کشور را از برخی از افراط گرایی نجات می دهد یا بالعکس منجر به گسترش ایدئولوژی های افراطی می شود،جای بحث و بررسی دارد.

در۲۶ مارس ۲۰۰۹ میلادی، «امامعلی رحمان»، قانون تنظیم کننده فعالیت های سازمان های مذهبی را امضاء کرد که به موجب آن بر سکولار بودن نظام تاجیکستان تاکید شد و تشکل های دینی در این کشور ملزم به خدمت به دولت و امنیت و ارزش های ملی شدند و در همین چارچوب، فعالیت احزاب دارای گرایش مذهبی ممنوع و تاثیر سازمان های مذهبی بر روندهای سیاسی محدود شد.

در این قانون، اسلام به عنوان دین سنتی و مذهب حنفی به عنوان مذهب کشور به رسمیت شناخته شد. در این قانون، کنترل کامل دولت بر آموزش های دینی، سازمان های دینی، انتصاب روحانیون، انتشار و واردات هرگونه کتب دینی به تاجیکستان، مشخص شده و مکان برگزاری مراسم های دینی منحصرا به مکان های دینی(مسجد)محدود و بر جدایی دین و دولت تاکید شده است.

پس بخش مهمی از دلایل واگرایی دوشنبه و تهران به هویت دینی متفاوت دو کشور مربوط است.

به نظر می‌رسد یکی دیگر از دلایل نارضایتی تاجیک‌ها از ایرانی‌ها بدهی مالی آنان باشد، دلیل اصلی این بدهی نیز سرمایه‌ گذاری‌های بزرگ تهران در سال‌های اخیر در دوشنبه است و اینکه این کشور توان پرداخت سهم خود را در این پروژه‌ها را ندارد.

بی شک این تصادفی نیست که نماینده تاجیکستان در مراسم تحلیف «حسن روحانی»، وزیر انرژی این کشور بود. زیرا تاجیک‌ها در حال حاضر مبالغ هنگفتی برای ساخت نیروگاه برق آبی «سنگتوده» به ایران بدهکار هستند. غیرعقلانی نخواهد بود حتی اگر دعوت ایران از کبیری برای شرکت در کنفرانس را در ارتباط با پرونده اختلافات مالی دو طرف و خاصه پرونده بابک زنجانی قلمداد کنیم.

یکی از عوامل دیگر تحریک‌کننده روابط دو کشور، سرنوشت دارایی‌های بابک زنجانی در تاجیکستان است. زنجانی اسنادی را منتشر کرد که نشان می داد در بانک های تاجیکستان پول زیادی دارد. به دنبال این خبر‌، تمام دارایی‌های شرکت زنجانی به واسطه فعالیت‌های تجاری با تاجیک‌ها، توسط انها مصادره شد و همین مسئله مورد انتقاد شدید ایران است.

همچنانکه تهران با نزدیکی به ازبکستان به دنبال ارسال کد مشخص برای تاجیکستان است‌. در سالهای گذشته ایران حامی دوشنبه در ساخت سد نیروگاه بزرگ راغون بوده است‌. گفتنی است پس از جدی‌تر شدن تلاش کشورهای تاجیکستان و قرقیزستان برای احداث نیروگاه های راغون و «قمبرآته»، ازبکستان از راه‌های متفاوت تلاش کرد تا بر سر راه ساخت نیروگاه‌های مذکور مانع‌ تراشی کند و بهانه‌های مختلفی مثل تهدیدات زیست محیطی و یا قرارگرفتن این نیروگاه بر روی گسل زلزله و تهدید جان مردم این منطقه را مطرح کرد.

همچنین مقام های ازبک ادعا می‌کنند که دوشنبه با احداث این نیروگاه‌ها آب منطقه را به انحصار خود درمی‌آورد. حمایت ایران از دوشنبه و شرکت در افتتاح نمادین این نیروگاه، دوری بیشتر از تاشکند را در پی داشت.

اخیرا عربستان قول سرمایه گذاری برای تکمیل راغون را داده است.در سال های گذشته، تاجیکستان تنها کشور منطقه آسیای مرکزی بود که با ایران روابط نظامی برقرار کرده بود. تنها کاردار نظامی ایران در منطقه در دوشنبه قرار داشته و همکاری نظامی دو طرف مورد خشم تاشکند بود.

حضور نمادین نیروهای مسلح ایران در رژه روز استقلال تاجیکستان هم، حاکی از روابط ویژه با این کشور بود.به گفته برخی کارشناسان، ایران در آن مقطع حتی مایل بود پایگاه نظامی در تاجیکستان ایجاد کند تا به میزان قابل توجهی از تأثیر عملیات نیروهای بین‌المللی در افغانستان بکاهد. این فرضیه تا جایی پیش‌ رفت که تهران حتی وام‌هایی برای رفع نیازهای ارتش این کشور و خرید تجهیزات نظامی و ارتباطی در اختیار دوشنبه قرار داد و آمادگی کمک و ارائه خدمات پزشکی به نظامیان و اعزام مشاوران نظامی به منظور آموزش سربازان این کشور با هزینه خود را هم داشت.

تهران همچنین آمادگی خود را برای بازسازی فرودگاه نظامی عینی در نزدیکی دوشنبه نیز اعلام کرده بود. همه این موارد در نهایت باعث شده بود، روابط ایران با تاجیکستان، همراه با احساس ناامنی و دوری دیگر کشورهای منطقه آسیای مرکزی از تهران باشد. ایران در دوره سیاست نگاه به شرق، تقویت محور فارسی(ایران، افغانستان، تاجیکستان) را مدنظر داشت.حتی طرفین برای ایجاد شبکه تلویزیونی فارسی توافق کرده بودند. در مقابل این تحرکات، عربستان به فکر تقویت روابط با محور تُرکی بود.

درازای همراهی و کمک تهران به دوشنبه، طرف تاجیکی نیز برخی تعهدات در قبال ایران را در دستور کار داشت. یکی از طرح ها،ایجاد خط لوله انتقال آب از دریاچه سریز تاجیکستان(بدخشان) به ایران(خراسان) بود. این طرح در سال ۲۰۰۷ میلادی در سفر رییس جمهور احمدی نژاد به تاجیکستان مطرح و اولین سند در آن زمان امضا و جزئیات این سند در اواخر می ۲۰۱۲ نمایان شد.

پیشنهاد تهران این بود که در قبال انتقال آب اشامیدنی این دریاچه به کشور(روزانه یک میلیارد متر مکعب)، نفت، گاز و یا پول پرداخت کند. طرحی که با مشکلات پیش امده، راکد مانده و تا امروز محقق نشده است.

روابط تجاری دو کشور که در سال ۲۰۱۱ بیشتر از ۲۰۰ میلیون دلار بود، به کمترین مقدار رسیده است.ایرانی که رده دوم سرمایه گذاری خارجی در تاجیکستان را داشت، دیگر فعالیت چندانی در این کشور ندارد. در حال حاضر کارشناسان و رسانه های روسیه، دلیل عدم عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای را مخالفت تاجیکستان از اعضای موسس این سازمان، می دانند.

با همه این تفاسیر، ایا اراده ای برای حل این تنش ها وجود دارد؟

باید گفت در پاسخ به پخش مستند قتل های زنجیره ای و اتهامات به تهران، سفارت کشورمان جواب در خور و شایسته ای به دوشنبه منقل نکرد. اما در روزهای اخیر تهران با سانتاژ خبر سرمایه گذاری در تاشکند و تبریک روز استقلال این کشور از سوی دکتر روحانی، باعث احساس خطر دوشنبه شده است.

لازم به ذکر است، تاجیکستان و ازبکستان حدود ۱۳۳۲ تا ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک دارند.حدود ۹۳ کیلومتر خط مرزی بخاطر اختلافات، علامت گذاری نشده است. ازبکستان با توجیه مبارزه با گروه های تندرو، مرز خود با تاجیکستان را یک جانبه مین گذاری کرده و برای اتباع این کشور نیز مقررات روادید راه اندازی کرده است.

از بین کشورهای مستقل مشترک المنافع، ازبکستان تنها کشوری است که با تاجیکستان هیچگونه ارتباطات هوایی و خودرویی ندارد. احداث نیروگاه راغون و کارخانه صنایع الومینیوم در خطوط مرزی از سوی تاجیکستان، عامل دیگر مخالفت ازبکستان با این کشور است.

**گروه ایرنا مقاله

از: محمدعلی هژبری دانشجوی دکتری علوم سیاسی و پژوهشگر روابط بین الملل