ناباكو در پيچ سياست و خم امنيت
به دنبال بروز مشكلات و چالش‌هاي گازي چندباره ميان روسيه با اكراين و بلاروس و تبعات منفي آن براي كشورهاي اروپايي، اتحادية اروپا موضوع تأمين امنيت انرژي از طريق متنوع كردن مسيرها و منابع تأمين انرژي خود، براي كاهش وابستگي به روسيه را به صورت جدي مطمح‌نظر قرار داد. در اين ميان، احداث خط لولة گازي ناباكو به طور جدي توجه اتحادية اروپا قرار گرفت تا با انتقال منابع انرژي درياي خزر به اروپا از صدمات ناشي از بازي سياسي مسكو با گاز كاسته شود. با اين وجود، هرچند كشورهاي مختلف براي همكاري با اين خط لوله چه از نظر ترانزت و چه براي تأمين منابع آن اعلام آمادگي كردند، اما موضوع تأمين گاز اين خط لوله همچنان محل بحث و ترديد طرف‌داران ساخت اين خط لوله است.
طرح خط لوله ناباكو كه قرار است منابع گازي مناطق آسياي مركزي، قفقاز و حتي خاورميانه را از خاك تركيه به اروپا منتقل كند، از ابتدا با چالش همزاد بوده است. استارت اين انديشه كه خطي به نام ناباكو بايد شكل بگيرد با چالشي به نام «تامين امنيت انتقال انرژي به اروپا» زده شد كه براي نجات از امپراطوري انرژي روسيه طراحي شد. بازگشت روسيه به انديشه اوراسياگرايي از ابتداي هزاره سوم، مقابله سياست مداران اين كشور با گسترش انديشه‌ها و روش‌هاي غربگرايانه در منطقه اوراسيا، نفوذ سياسي اروپا در اين منطقه كه با ابزار اقتصاد انجام مي‌شد، تمايل پيدا و پنهان برخي از احزاب، گروه‌ها و طيفي از مردم منطقه به سمت غرب، طراحي تغيير رژيم هاي منطقه به ضرر روسيه و ... عاملي شد تا مسكو بازي گازي بزرگي را عليه اروپا ايجاد كند تا در كنشي متقابل امنيت اين اتحاديه را به سخره بگيرد. در اين شرايط بود كه اتحاديه اروپا با حمايت آمريكا طرح ناباكو را بر سر زبان ها انداخت و براي اجرايي شدن آن دست به دامان تركيه‌اي شد كه خود مي توانست چالش ديگري را رقم بزند.
اما و اگرهاي ناباكو
روسيه اگر چه به لحاظ داخلي با مشكلات دست و پا گيري روبرو است كه اقتصاد بيمار (دولت رانتير) تنها يك نمونه از آن است اما در فكر بازگشت به گذشته‌اي است كه پيشتر دنيا از آن به عنوان يكي از دو ابرقدرت جهاني ياد مي كرد. بنابراين اين كشور دست كم در آينده قابل پيش بيني نمي تواند به متحدي استراتژيك براي اروپا و آمريكا تبديل شود. از اين رو اتحاديه اروپا براي تامين امنيت انرژي خود كه به امنيت سياسي آن گره خورده است مجبور است به ناباكو بينديشد و دست به دامان تركيه شود. اما مشكلاتي كه اين راه جايگزين مي تواند براي اتحاديه اروپا ايجاد كند دست كمي از مشكلات پيشين ندارد.
1. چگونگي تامين گاز مورد نياز و پمپاژ آن به خط لوله ناباكو: اكثريت منابع گازي ناباكو قرار است از آسياي مركزي، قفقاز و به طور مشخص جمهوري آذربايجان تامين شود، كه البته براي اين طرح برخي از كشورهاي خاورميانه و حتي جمهوري اسلامي ايران نيز در نظر گرفته شده اند. اما مسئله اين است كه چين براي گاز آسياي مركزي برنامه هاي ميان و بلند مدت دارد كه مي تواند حجم وسيعي از گاز اين منطقه را به شرق انتقال دهد. در آسياي مركزي ترکمنستان به مدت ۳۰ سال٬ سالانه ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز به چین صادرمي‌کند.(1)
وقتي اين قرارداد را در كنار قرادادهاي گازي تركمنستان با روسيه و حتي ايران مي‌گذاريم، اين سوال ايجاد مي شود كه آيا تركمنستان مي تواند بخشي از گاز خود را به اروپا برساند. چين براي انتقال انرژي ديگر كشورهاي آسياي مركزي (2) و حتي قفقاز جنوبي مثل آذربايجان (3) نيز برنامه دارد تا اين منابع را به سمت شرق سوق دهد. به گونه‌اي كه حتي موجب هراس متحد منطقه‌اي خود يعني روسيه شده است. اگر چه روسيه از تخليه گاز منطقه و عدم امكان صدور آن به اروپا از طريق ناباكو خوشحال مي شود چون اين مسئله باعث مي‌شود كه اروپا باز هم به سمت مسكو دست دراز كند.
2. تغيير تيم و تغيير بازي آمريكا: با حضور باراك اوباما در كاخ سفيد چرخش هايي در سياست آمريكا پيش آمد كه برخي از معادلات پيشين را تحت تاثير قرار داد. واشنگتن از آغاز سال 2009 برخي از هم تيمي هاي خود را تغيير داده است. اين مسئله در منطقه قفقاز نيز رخ داده است. فاصله گرفتن آمريكا از جمهوري آذربايجان و همصدايي با ارمنستان با توجه به اينكه اين دو از ابتداي فروپاشي شوروي و استقلال خود به خاطر مناقشه قره باغ در دشمني مداوم به سر مي برند، آذربايجان را به عنوان بزرگ ترين اميد ناباكو، به اين شك انداخته است كه پاي خود را از طرح انتقال گاز به اروپا پس بكشد.
امضاي قرارداد گازي آذربايجان – روسيه و همچنين آذربايجان – چين و حتي ايران مي تواند جايگزين مناسبي براي تامين منابع مالي باكو باشد. در واقع چرخش سياسي آمريكا به سمت ارمنستان و حمايتش از بحث عادي سازي روابط تركيه و ارمنستان كه هنوز راه به جايي نبرده است، آذربايجان را به حلقه سياسي روسيه و ايران نزديك كرده است. تا جايي كه باكو از طرح ميانجيگري جمهوري اسلامي ايران در مناقشه قره باغ - دست كم در لفظ - موافقت كرده است.(4) اين در حالي است كه پيش از اوباما، آذربايجان به شكل تمام قد در صف آمريكا قرار داشت. اين تغيير در ديگر كشورهاي قفقاز جنوبي يعني گرجستان نيز به چشم مي آيد. زيرا به نظر مي آيد در توافقي تاكتيكي كه بين آمريكا و روسيه به وجود آمده است، مسكو كم كم متحدان منطقه‌اي خود را پس مي گيرد و گرجستان نيز به زودي به اين جرگه مي‌پيوندد.
چنين تغييراتي را در آسياي مركزي و ديگر حوزه هاي سنتي روسيه مي توان مشاهده كرد. در انقلاب هاي لاله‌اي قرقيزستان (2005) و نارنجي اكراين (2004) آمريكا با تمام تيم‌هاي اطلاعاتي و نهادهاي گذار به دموكراسي خود منتظر يك اتفاق و اعتراض كوچك و ساده بود كه راه دموكراسي را براي مردم اين كشورها باز كند. بنابراين دستگاه قدرت را در اين كشورها به نفع خود چرخاند. اما تحولات انجام شده در طول پنج سال و تغيير گرايش آمريكا به سمت روسيه به دليل نيازي كه به آن داشت، دموكراسي (دور از دسترس) را در اين كشورها فداي منافع خود و مردم را قرباني خواسته هايي كرد كه امروز برايش ارجحيت دارد. غربگرايان اكرايني و قرقيزي طي اين مدت هر چه دليل و برهان آوردند كه انقلاب هاي رنگي خود را نجات دهند، در آمريكا گوش شنوايي نيافتند، زيرا آمريكا تمركز خود را به جاي ديگري معطوف كرده است. صدور قطعنامه 1929 عليه جمهوري اسلامي ايران(5)، تحويل ندادن سامانه موشكي اس 300 (6)، خلف وعده در راه اندازي نيروگاه بوشهر، عدم پذيرش عضويت دائم ايران در سازمان ميان دولتي شانگهاي و ... تنها نمونه هاي كوچك توافق روسيه، آمريكا و اسراييل است كه ايران از آن متاثر شده است.
البته ممكن است اين تغيير تيم در گستره وسيع تري نيز خود را به نمايش بگذارد كه بستگي به اين دارد كه آمريكا تا كجا نيازمند همراهي روسيه در عرصه هاي منطقه‌اي و بين‌المللي و بازي خواني اين كشور از آمريكا در شوراي امنيت باشد. آمريكا حتي ممكن است با فدا كردن اتحاديه اروپايي كه نبايد بار ديگر در عرصه نظام بين‌الملل و در برابر آمريكا قد بكشد ناباكو را ناديده بگيرد و كل اروپا را محتاج ديپلماسي گازي روسيه كند كه در اين صورت بايد نگران دست درازي مسكو در صورت‌بندي نظام بين‌الملل باشد. براي درست يا غلط بودن اين فرضيه فقط بايد منتظر آينده بود تا مشخص شود كدام يك قرباني ديگري مي شود، اتحاديه اروپا قرباني نزديكي سياسي آمريكا با روسيه يا برعكس و حتي ممكن است راه سومي پيدا شود. نوع برخورد آمريكا به اتفاق كشورهاي تاثيرگذار درباره توافق تهران (تهران، آنكارا و برازيليا) و ناديده گرفتن تركيه كه امروز خود را در تيم مقاومت (تنش اسراييل - فلسطين) قرار داده است، مي تواند نمونه ديگري از اين تغيير بازي و يارگيري واشنگتن باشد.
اميد به ناباكو با قراداد گازي تركيه – آذربايجان
آنكارا و باكو هفتم ژوئن (17 خرداد) سال جاري يك قرارداد گازي امضا كردند (7) كه به زعم بسياري از كارشناسان پروژه ناباكو را يك گام به جلو مي برد. (8) اين قرارداد در حالي بسته شد كه سران برخي از كشورهاي منطقه از جمله ایران، سوریه، روسیه، عراق، ویتنام، افغانستان، قزاقستان، مغولستان، كویت و چین براي شركت در سومين نشست اجلاس امنیتی آسیا موسوم به ”همكاری متقابل و اقدامات اعتمادساز” در تركيه حضور داشتند. قرارداد در استانبول به امضاي تانر ييلديز، وزير انرژي و منابع طبيعي ترکيه و ناطق علي اف وزير انرژي آذربايجان رسيد كه براي نشان دادن حسن نيت و اهميت موضوع، الهام علي اف، رييس جمهوري آذربايجان و رجب طيب اردوغان، نخست وزير ترکيه در مراسم امضاي قرارداد حاضر بودند. (9)
قرارداد اخير مي تواند بار ديگر اين اميد را زنده كند كه گاز اروپا از مسيري غير از روسيه تامين مي شود. با اين وجود هنوز با مشكلات مواجه است كه به راحتي نمي توان از آنها چشم پوشي كرد. مسئله امنيت در خاورميانه و همچنين مناقشه قره باغ به آن گره خورده است كه به سادگي قابل حل نيستند. يكي از دلايلي كه در چند ماه گذشته باعث شد آذربايجان پاي خود را از پروژه ناباكو عقب بكشد، گرايش تركيه به سمت عادي سازي روابط با ارمنستان با حمايت كشورهاي آمريكا، روسيه و برخي از كشورهاي اروپايي بود. از سويي ديگر خاورميانه مثل هميشه از امنيت به دور مانده است و اين دو مسئله مي تواند بحث انتقال گاز آذربايجان و قطر (و حتي ديگر كشورهاي خاورميانه) را با مشكل مواجه كند كشورهاي ذي نفع بايد تا سال 2014 راهكاري براي آن بينديشند در غير اين صورت تمام تلاش‌هايي كه از سال 2004 براي راه اندازي خط لوله ناباكو انجام شده با موانع بزرگ به نام امنيت (خاورميانه) و مناقشه (قره باغ) مواجه خواهد شد.
البته نبايد اين مسئله را فراموش كرد كه روسيه از وجود ناباكو زيان خواهد ديد. اگر چه هر وقت سخن از پيشروي طرح ناباكو به ميان مي آيد، روس ها به ظاهر از آن حمايت مي كنند و به شيوه كاملا خونسرد مي گويند ما از اين مسئله استقبال مي كنيم اما كمتر تحليل گري مي تواند اين حرف هاي ديپلماتيك را باور كند. هنگامي كه قرارداد اخير بين دو كشور تركيه و آذربايجان امضا شد ولاديمير پوتين، نخست وزير روسيه در تركيه حضور داشت و آنچه كه منعكس شد اين بود كه پوتين در اين باره بسيار عادي رفتار كرد. اما پوشيده نيست كه پروژه خط جنوب. (10) در رقابت با ناباكو در حال انجام است كه اگر چه نسبت به ناباكو از بار امنيتي بيشتري برخوردار است اما به همان ميزان از استقلال اروپا مي كاهد. بنابراين روسيه سعي مي كند از طرق مختلف براي ناباكو مانع بتراشد كه بهره‌گيري از تحولات سياسي و همچنين استفاده از قرداد نفتي روسيه – آذربايجان از جمله آنها است. خط لوله قازی محمد – موزدک با مشاركت دو شركت سوکار (آذربايجان) و گازپروم (روسيه) و با ظرفيت انتقال پنج میلیارد متر مکعب در سال، گاز آذربايجان را از طريق قفقاز شمالي به شمال روسيه وصل مي كند. مدت قرارداد نیز از سال 2010 تا 2014 در نظر گرفته شده است.
تاثير توافق تركيه – آذربايجان بر قرارداد گازي تهران – باكو
بر اساس قرارداد گازي تهران - باكو كه در سال گذشته به امضا رسيد ايران براي تامين نيازهاي گاز شهرهاي شمالي خود از آذربايجان كمك مي گيرد. طول اين خط لوله گازی 5/1474 کیلومتر است که 5/296 کیلومتر آن در خاک آذربایجان و مابقی در خاك ايران است. این طرح بخشی از خط لوله گاز قزاق – آستارا است که در سال 1971 احداث شده است. حال پرسش اين است كه توافق گازي كه بين تركيه و آذربايجان پيش آمده تا مقدمه‌اي بر انتقال گاز به اروپا باشد آيا مي توان انتظار داشت به قرارداد گازي ايران و آذربايجان لطمه بزند.
در پاسخ به اين پرسش مي توان گفت كه مقدار گازي كه ايران علاقه مند است تا از آذربايجان وارد كند به اندازه‌اي نيست كه به منابع گازي اين كشور براي راه اندازي پروژه ناباكو لطمه بزند بخصوص كه به ميزان تولید گاز میدان شاه دنیز آذربايجان خواهد شد.(11) بنابراين ميزان نياز و دريافت گاز ايران از آذربايجان به اندازه‌اي نيست كه قرارداد گازي آذربايجان – تركيه به آن لطمه بزند. اما مسائل سياسي و تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي از جمله مواردي است كه مي تواند مانعي بر سر راه اين قرارداد باشد. بايد ديد باكو تا چه اندازه از آمريكا و اروپا دور مي ماند يا به آنها نزديك مي شود و همچنين نسبت به ايران چگونه مي‌انديشد.
نتيجه‌گيري
خط لوله ناباكو كه قرار است با ارسال گاز آسياي مركزي، قفقاز و خاورميانه به اروپا از استقلال اين اتحاديه در برابر فدراسيون روسيه حمايت كند در حال حاضر با دو مشكل عمده روبرو است كه اگر نتواند آنها را تا سال 2014 (آغاز به كار اولين مرحله از طرح انتقال) برطرف كند با مانع مواجه خواهد شد. اولين مشكل مربوط به تحولات منطقه‌اي و بين‌المللي است كه تركيب بندي تيم هاي سياسي منطقه‌اي و حتي بين‌المللي را به هم ريخته است. نمونه منطقه‌اي اين تحول، تلاش براي عادي‌سازي روابط بين تركيه و ارمنستان است كه واكنش تند جمهوري آذربايجان را به عنوان قطب انتقال گاز به اروپا به همراه داشته است. اين مسئله نشان مي دهد كه قره باغ به عنوان يك مناقشه منطقه‌اي چگونه به يك تصميم فرامنطقه‌اي گره مي خورد.
نمونه بين‌المللي آن را نيز همكاري و همراهي روسيه و آمريكا در قضاياي چالش برانگيز بين‌المللي مثل مسئله هسته‌اي جمهوري اسلامي ايران است. نارضايتي روسيه از طرح ناباكو كه معمولا پنهان نگاه داشته مي شود، مي تواند وجه المصالحه مسكو – واشنگتن قرار بگيرد. البته اگر ري‌استارت (restart) آمريكا و روسيه به شات دان (shut down) منجر نشود. مشكل دوم جغرافياي ناامن انتقال گاز به اروپا است كه در منطقه خاورميانه بيشتر خود را نمايان مي كند. به هر جهت اين طرح بيشتر در مثلث روسيه، اروپا و تركيه بازي مي‌شود كه بازيگردان آن در واشنگتن نشسته است. بنابراين منافع ملي، منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي كشورهاي تاثيرگذار و همچنين جهت‌گيري‌ها و تحولات بين‌المللي، آينده اين طرح را رقم مي زند.
منابع
1. China signs deal for 30 years of Turkmen gas, guardian, 25 June 2009
http://www.guardian.co.uk/business/2009/jun/25/china-turkmenistan-gas
2. Rovnag Abdullayev, President of State Oil Company of Azerbaijan, apa, 15 Sep 2009
http://en.apa.az/news.php?id=107666
3. ibid
4. Elkhan Polukhov, Azerbaijan's Foreign Ministry Spokesman, presstv, Sat, 27 Feb 2010
http://www.presstv.ir/detail.aspx?id=119584§ionid=351020101
5. Citing Iran’s failure to clarify nuclear ambitions, UN imposes additional sanctions, UN news center, 9 June 2010
http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=34970&Cr=iran&Cr1=
6. Russian officials confirm Iran sanctions block S-300 missile sale, Rionovosti, 11 june 2010
http://en.rian.ru/russia/20100611/159390025.html
7. Turkey, Azerbaijan sign Shah Deniz gas agreement, Today's Zaman, 07 June 2010
http://www.todayszaman.com/tz-web/news-212385-turkey-azerbaijan-sign-shah-deniz-gas-agreement.html
8. Turkey- Azerbaijan gas transportation agreement paves way for TAP, trendnews, 07 June 2010
http://en.trend.az/capital/pengineering/1701222.html
9. Turkey, Azerbaijan pen three strategic deals on Caspian gas, Today's Zaman, 07 June 2010
http://www.todayszaman.com/tz-web/news-212419-106-turkey-azerbaijan-pen-three-strategic-deals-on-caspian-gas.html
10. Putin unfazed by Azerbaijan-Turkey gas deal, news. Az, Tue 08 June 2010
http://www.news.az/articles/17106
11. Rovnag Abdullayev, president of Azerbaijan's state oil company SOCAR, news.az, 02 June 2010 http://www.news.az/articles/16753