الکساندر شِوچنکو و یکاترینا آندرِیِوا: ایجاد منطقه آزاد تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران و دیگر کشورها موجبات تشکیل خط اصلی و اولیه مشارکت بزرگ اوراسیا را فراهم کرده و می تواند نقش تسریع‌کننده را در جلب مشارکت کشورهای همسایه آسیایی در مدار همکاری متقابل با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ایفا نماید ... با این حال، بعید است ایران به سرعت در صدد امضای توافقنامه ایجاد منطقه آزاد تجاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا برآید ...
چشم انداز منطقه آزاد تجاری بین «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» و ایران
 
ایراس: ایجاد منطقه آزاد تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران و دیگر کشورها موجبات تشکیل خط اصلی و اولیه مشارکت بزرگ اوراسیا را فراهم کرده و می تواند نقش تسریع‌کننده را در جلب مشارکت کشورهای همسایه آسیایی (پاکستان، بنگلادش، مصر) در  مدار همکاری متقابل با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ایفا نماید. 
 
با انجام تدابیری در اجرای جهات عمده فعالیت بین‌المللی اتحادیه اقتصادی اوراسیا طی سال‌های 2015-2016، پی‌گیری طیف گسترده‌ای از مسائل پیش بینی شد که از جمله آنها ایجاد منطقه آزاد تجاری با ویتنام و همچنین مطالعه و بررسی پیرامون مقرون به صرفه بودن شکل‌گیری منطقه آزاد تجاری با هند، اسرائیل و مصر در اولویت قرار گرفت. همچنین پیشنهاد امکان انعقاد تفاهمنامه پیرامون همکاری با مرکوسور (اتحادیه گمرکی کشورهای امریکای لاتین)، فعال‌سازی مشاوره پیرامون انعقاد تفاهمنامه همکاری با دبیرخانه آسه آن و همچنین مطالعه چشم‌انداز همکاری و تعامل با دیگر سازمان‌ها و کشورها ارائه گردید.
 
در شمار این تدابیر و اقدامات مطالعه و بررسی رویکردها نسبت به توسعه همکاری تجاری – اقتصادی و تعامل با ایران هم آغاز گردید. با این حال، نمی‌توان از این موضوع غافل بود که در اولویت‌های روابط بین‌المللی کمیسیون اقتصادی اوراسیا، جایگاه ایران تا همین اواخر در رده‌های انتهایی قرار داشت. باوجود اهمیت توسعه همکاری کمیسیون اقتصادی اوراسیا با ساختارهایی از قبیل کنفدراسیون مشاوران مالیاتی اروپا یا انجمن «زنان و اقتصاد» موسسه تحقیقاتی همکاری‌های اقتصادی آسیا-پاسیفیک، چنین جایگاهی به لحاظ سیاسی مناسب به نظر نمی‌رسد. در درجه اول، به این علت که بی‌ثباتی اوضاع روز سیاسی اقتصادی و بین‌المللی، مستلزم ضرورت تقویت هسته همگرایی اتحادیه اقتصادی اوراسیا در کنار نزدیکترین اطرافیان آن است.
 
همچنین نباید فراموش کرد که ایران، شریک دیرینه و سنتی روسیه است و اکنون هم در مسائل مربوط به حل و فصل اوضاع سوریه با روسیه شریک است. در این راستا، تصمیم اتخاذشده از جانب رهبران کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در پایان دسامبر 2016 درباره آغاز مذاکرات در رابطه با ایجاد منطقه آزاد تجاری با ایران، و همچنین مصر، هند و سنگاپور و مأموریت برای ایجاد کارگروه‌های مربوطه از اهمیت خاصی برخوردار است. در این میان، باید در نظر داشت که لغو تحریم‌ها از ایران زمینه شکل گیری سرفصل جدیدی را در این کشور برای رشد اقتصادی منطقه فراهم آورده است.
 
این امر زمینه‌های بیشتری را برای سازمان‌دهی کریدورهای ترانزیتی به جانب هند، پاکستان، عراق و شکل‌گیری فضای حمل ونقل «شمال-جنوب» ایجاد خواهد کرد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران نه تنها در انتظار افزایش بیشتر گردش تجاری متقابل که بلکه در انتظار تنوع‌بخشی حوزه‌های همکاری اقتصادی هستند. کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا محصولات و اقلام کشاورزی از قبیل گندم، جو، ذرت و دانه‌های روغنی، اجناس و کالاهای صنعتی از قبیل نورد فولادی، اتومبیل‌های باری، چوب و الوار، کاغذ، الیاف مصنوعی و همچنین انرژی برق  به ایران عرضه می‌کنند.  از ایران نیز غالباً سبزیجات، میوه، سیمان و فرآورده‌های نفتی به این کشورها وارد می شود. طی ژانویه تا اکتبر سال 2015 صادرات کالا از کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به ایران 1.4 میلیارد دلار افزایش یافت در حالی که افزایش واردات 445 میلیون دلار بوده است. گردش کلی تجارت خدمات در سال 2014 میان کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران نیز نزدیک به 700 میلیون دلار شده است.    
 
  ارمنستان عهده دار مطالعه و بررسی  پیرامون توافقنامه منطقه آزاد تجاری شده است. طرف ارمنی  این موضوع را اینگونه استدلال می کند که در حال حاضر برای همکاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ارمنستان تنها کشوری است که مرز خشکی مشترک با ایران دارد.
 
12 آگوست 2016 نخست وزیر ارمنستان در جلسه شورای بین دولتی اوراسیا در سوچی توافق درباره ایجاد منطقه آزاد تجاری با ایران را در شهر مگری ارمنستان اعلام نمود. همچنین تأکید شد که طرفین تدوین قوانین را آغاز کرده‌اند، در رابطه با اطلاعات مقدماتی نیز تصور بر این است که منطقه آزاد اقتصادی در شهر مگری در سال 2017 شروع به کار خواهد کرد.
 
5 دسامبر 2016 در مسکو، ملاقاتی بین ت.سرکسیان رئیس کمسیون اقتصادی اوراسیا و مهدی سنایی سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه صورت گرفت که در آن موضوعات و مسائل خاص تشکیل یک منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا مورد بحث قرار گرفت. پیشنهاد طرف ایرانی درباره برگزاری کنفرانسی در ایران با مشارکت محافل علمی و تجاری ایران برای تشریح کار کمیسیون اقتصادی اوراسیا، فعالیت و کارکرد اتحادیه اقتصادی اوراسیا و چشم‌انداز تعامل اقتصادی بین ایران و دولت‌های اتحادیه، از جمله دسترسی بلامانع اتحادیه اقتصادی اوراسیا به بازار ایران مورد حمایت قرار گرفت.  
 
سرژ سرکسسیان رئیس جمهور ارمنستان نیز در سخنرانی خود در جلسه شورای اقتصادی اوراسیا در 25 دسامبر 2016 اظهار داشت: «رئیس جمهور ایران برای انعقاد  توافق موقث با اتحادیه اقتصادی اوراسیا که به ایجاد منطقه آزاد تجاری  می انجامد ابراز علاقمندی کرده است».
 
کارشناسان ارمنی  به طور کلی ارزیابی مثبتی از دورنمای ایجاد منطقه آزاد تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران دارند. به عقیده آ.صفریان رئیس موسسه غیردولتی «همگرایی و توسعه» گشایش منطقه آزاد تجاری بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران در توسعه اقتصاد ارمنستان اثر مثبتی خواهد داشت.
 
ارمنستان مبتکر ایجاد کارگروهی برای مطالعه و بررسی تأثیر بالقوه توافق احتمالی بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا بر اقتصاد کشورهای عضو اتحادیه است. برای طرف ارمنی موضوع افزایش صادرات ارمنستان (مواد غذایی و محصولات کشاورزی) و همچنین بحث و گفتگو درباره دورنمای ایجاد منطقه آزاد تجاری ضرورت دارد.  
 
باوجود خوشبینی طرفین، لازم به یادآوری است دشواری‌ها و مشکلاتی وجود دارد که طرفین ناگزیر به مواجهه با آن هستند. از جمله این مسائل، قبل از همه نبود ارتباط ریلی یا راه آهن برای برقراری ارتباط ایران و ارمنستان است. بحث و گفتگو برای احداث احتمالی خط آهن میان ایران و ارمنستان مدت‌هاست که مطرح گردیده، با این حال، به دلیل هزینه‌های بسیار بالا تصمیم نهایی برای احداث آن هنوز اتخاذ نشده است. در عین حال، طرف ایرانی امکان ساخت خط آهن کریدور «شمال-جنوب» از آذربایجان (قسمت مربوط به آذربایجان) را مورد بررسی قرار می‌دهد، زمان اتمام پروژه به صورت کم و بیش هماهنگ شده‌ای به بعد موکول شده است. در آینده افزایش گردش مالی بین کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران می‌تواند زمینه گشایش راه‌آهن بخش آبخازیا را فراهم آورد.        
 
با این حال پروژه‌های ساخت راه‌آهن از طریق ارمنستان هم در ایران و هم در ارمنستان منتفی نشده است. جامعه هر دو کشور به این بلوغ اداراکی رسیده است که موضوع ایجاد شاهراه‌های ترانزیتی از روسیه به ایران از طریق ارمنستان، منوط به زمان است. لازم به یادآوری است که 15 اکتبر 2015 در زمان برگزاری انجمن کسب وکار در ایروان، اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور ایران اظهار داشت که «ارمنستان برای ایران تنها عرصه‌ای است که با کمک آن کالاهای ایرانی می‌توانند به بازارهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا راه یابند». وی همچنین افزود که ارمنستان نقش مهمی در طرح ترانزیت ایفا می‌کند و در این زمینه تهران به اتمام ساخت بزرگ‌راه «شمال-جنوب» و اجرای پروژه احداث راه‌آهن ایران–ارمنستان علاقمند است. وی در ادامه گفت: «ایران برای اجرای این پرژه‌ها آماده است، تنها نیاز به حذف پاره‌ای از موانع، تهیه پایه و اساس قانونی و قراردادی مناسب و امضای تفاهمنامه است». 
 
در این رابطه جای آن داشت که راه‌آهن روسیه نیز که «راه‌آهن ارمنستان» شرکت تابعه آن است، برای اجرای این پروژه  که می‌تواند ایران را به کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا متصل نماید آماده باشد.
 
از طرف دیگر، می‌توان تصور کرد که طرف ایرانی سیاست محتاطانه‌ای را در پی‌خواهد گرفت و تصمیم عجولانه‌ای را برای امضای توافق مربوط به ایجاد منطقه آزاد تجاری اتخاذ نخواهد کرد.
 
در ارتباط با محتوای توافقنامه ایجاد منطقه آزاد تجاری بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران، جای آن داشت که برای تجارت کالا، طرفین ترتیباتی را برای بیشترین مساعدت به یکدیگر ارائه می‌کردند که نکات قانونی زیر را هم در نظر می‌گرفت. در ارتباط با عوارض گمرکی و هر نوع هزینه ی تحمیلی وارده به واردات یا صادرات یا به انتقال بین المللی پرداخت‌های واردات و صادرات، می بایست هرگونه مزایا، مساعدت، حق تقدم و مصونیت منظورشده برای هر نوع کالا از کشور ثالث، بدون هیچ قید و شرطی به کالای مشابه سایر طرفین نیز واگذار شود.
 
همچنین بهتر است که در توافقنامه ماده یا تبصره‌ای قید گردد که بر مبنای آن هر یک از طرفین می بایست به صورت گام به گام از عوارض گمرکی مربوط به کالاهایی که از خاک سایر طرف‌ها راه می‌یابند کاسته یا لغو کند، همچنین بر میزان آن نیفزاید و عوارض جدیدی هم وضع نکند در این میان هر کشوری می تواند در هر زمانی به صورت یکجانبه کاهش یا لغو عوارض گمرکی کالایی که از خاک طرف دیگر راه پیدا کرده را تسریع نماید. ضمناٌ این تبصره برای هیچ یکی از طرفین مانعی در افزایش عوارض گمرکی تا سطح مقرر در فهرست تعهدات تعرفه ای ایجاد نخواهد کرد. 
 
 
----------
نویسندگان: الکساندر ماکسیمُویچ شِوچنکو - عضو ارشد هیئت علمی بخش کشورهای اروپایی جامعه کشورهای مستقل مشترک المنافع حوزه بالتیک و دکترای علوم اقتصادی
یکاترینا سرگیویچ آندرِیِوا -  پژوهشگر بخش مطالعات قفقاز
 

مترجم: رقیه کرامتی نیا - کارشناس ارشد مطالعات روسیه از دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران
 
----------
منبع اصلی: https://riss.ru/analitycs/38459