تبریز جهان شهر ایران

 در دنیای رقابتی امروز، کشورها از روشهای مختلفی برای اکتساب و جهـش فـنآوری اسـتفاده مـی کننـد. در حالی که هدف نهایی از اکتساب و انتقال فنآوری در کشورهای در حال صنعتی شـدن، جـذب و بـومی سـازی دانش فنی فنآوری است، به نظرمی رسد، این مهم بعضی اوقات به دلیل وجود برخـی موانـع و عوامـل، محقـق نمی شود. اگرچه موانع موجود در مسیر بومی سازی فنآوری در کشور ایران نیـزماننـد سـایر کشـورهای رو بـه پیشرفت وجود داشته دارد، اما به دلیل مسایل ویژه ای مانند تحریم، از اهمیت بیشتری برخـوردار اسـت.

در ایـن مقاله، عوامل بومی سازی فنآوری در سطح خرد و بنگاه با استفاده از مصاحبه عمیق از خبرگان جهاددانشگاهی علم و صنعت و شرکت توربین سازی تجربه نور، استخراج شده و رابطـه آنهـا بـا یکـدیگر، در قالـب یـک مـدل معادلات ساختاری، نشان داده شده است. اندازه جامعه آماری تحقیق 120 نفر بود که تمام اعضای ایـن جامعـه، به عنوان نمونه نیز مد نظر قرار گرفتند. پس از توزیع پرسشنامه طراحی شده توسط پژوهشگران این تحقیق بـین تمام اعضای این جامعه، تنها 91 مورد برگشت داده شـد. در ایـن تحقیـق، بـرای تعیـین پایـایی از روش پایـایی ترکیبی استفاده شد که حداقل مقـدار آن 0/87 محاسـبه شـد. نتـایج نشـان داد کـه شـرکتهـای علاقـه منـد بـه بومی سازی فنآوری، باید در پنج حوزه سبک یادگیری، همکاریهای فـنآورانـه، انطبـاق فـنآوری، ظرفیـت جذب وفعالیتهای اصلی بومی سازی، سرمایه گذاری نمایند.

در این مقاله، پس از مـرور ادبیـات بـومی سـازی فـنآوری در سـایر کشـورها و نیـز بهـره گیـری از تجربیات داخلی در قالب مطالعه تجربه بومی سازی فنآوری فیلتراسیون در جهاد دانشگاهی علـم و صنعت و ساخت توربین در شرکت تجربـه نـور، مبـادرت بـه ارایـه یـک مـدل دربردارنـده عوامـل بومی سازی فنآوری شد. براساس نتایج به دست آمده، شرکتها برای ایجاد توانایی بومی سازی در خود، باید درپنج حوزه فعالیت کنند که در ادامه بررسی می شود.

سبک یادگیری: یادگیری، یکی از مهمترین ارکان تغییرات فنآورانه در کشورهای در حـال صـنعتی شدن محسوب مـی شـود. از یـک نظـر، مـی تـوان گفـت، هـدف از انجـام تمـامی فعالیتهای بومی سازی و خلق نوآوری در شرکتها، افزایش توان یادگیری آنهـا اسـت و مـی توانـد، از طریـق انجـام، اسـتفاده، تعامـل و ایجـاد نظـام علـم و فـنآوری سازمانی حاصل شود پژوهش در حوزه یادگیری فنآورانه توسط سایرمحققان از قبیل مارسل مورد عنایت ویژه قـرار گرفته است. وی یادگیری فنآورانه را با ایجاد توانمندی فنآورانه مـرتبط دانسـته و بیـان مـی کنـد توانمندی فنآورانه در سالهای اخیر اثر قابل توجهی دررشد اقتصادی کشورها داشـته و در سـطح شرکتها، باعث ایجـاد ظرفیـت افـزایش بهـره وری، کـارآیی بیشـترتولیـدی، کـاهش هزینـه هـای تولیدی، بهبود کیفیت، افزایش محصولات و خروجی ها و افزایش دامنه و محدوده تولیدات، شـده اسـت.

بـه اعتقـاد صـاحب نظرانـی از قبیـل تیـد و بسـنت و مارسـله، یادگیری فنآورانه در مرکزتمام فعالیـتهـای نوآورانـه و ایجـاد توانمنـدی فنآورانه قرار داشته و با تأیید کردن نظروایوتی مبنـی بـر ایـنکـه کشـورهای در حال صنعتی شدن باید اقدام بـه ایجـاد نظـامهـای ملـی یـادگیری، پیش از ایجاد نظامهای نوآوری کنند، تقویت پایه های توانمنـدی یـادگیری را مقـدم بـر شـکل گیـری توانمنـدی هـای فـنآورانـه و نوآورانه ذکر می کنند. هوبدی در تحقیقی که برروی صنایع ارتباطـات کشـور برزیل انجام داد، به این نتیجـه رسـید کـه کشـورهای در حـال صـنعتی شـدن، ابتـدا بایـد بـا اتخـاذ راهبردهای جهش فنآورانه و بومی سازی فنآوری، توان یادگیری و تقلید را در خود ایجاد کنند. این کشورها پس از این مرحله، یاد می گیرند که چگونه یاد بگیرند و می توانند با تکیه برتوانمندی فنآورانه ایجاد شده، راهبردهای ادامه دهنده را که حاصل انباشتگی دانشی و یـادگیری حاصـل از دوران تقلید است، اجرا کنند. نتایج این تحقیق نیز در تأیید پژوهشهای پیشین نشان می دهد انـواع مختلـف یـادگیری فـنآورانـه نقش مهمی در شکل گیری فرآیندهای بومی سازی در مطالعات موردی این پژوهش داشته اند.

همکاریهای فنآورانه: هرگونه تعامل فنآورانه برای اکتساب، انطباق، جذب و بومی سازی فنآوری با شرکتهای داخلی و خارجی، و نیز کار بر روی محصولات آنها به صورت مهندسـی معکـوس، نوعی همکاری فنآورانه محسوب می شود. تجربیات شرکتهای داخلی نشان می دهنـد علـیرغـم اعمال تحریمها و وجود این مسأله که شرکتهای صاحب فنآوری خارجی تمایـل چنـدانی بـرای انجام همکاری فنآورانه و انتقـال فـنآوری و دانـش فنـی بـه شـرکتهـای ایرانـی ندارنـد، انتقـال فنآوری به روش تحت لیسانس هنوز یکی از روشهای رایـج بـرای انتقـال دانـش فنـی محسـوب می شود. تجربیات جهاد دانشگاهی علم و صنعت نشان می دهد، حضور در مناقصات سایر کشـورها نیازمند مورد تأیید قرار گرفتن فنآوریهای ساخته شده داخلی است.

اگرچـه اخـذ تأییدیـه فنـی از شرکتهای خارجی در زمره روشهای مرسوم برای انتقال فنآوری به شمار نمی رود، اما؛ یافته های جهاد دانشگاهی نشان می دهد حضور افراد خبره و متخصص در تـیمهـای تعامـل کننـده بـا شـرکت گواهی دهنده، می تواند، زمینه ساز جذب دانش فنی و حل مسایل فنآورانه باشد. نکته قابل توجـه، آمادگی شرکتهای خارجی برای انجام پروژه های سرمایه گذاری مشترک با شرکتهـای توانمنـد و فنآور ایرانی، علیرغم اعمال تحریم، است. بـه عقیـده خبرگـان مصـاحبه شـونده، شـرکتهـای خارجی با مشاهده توان فنآورانه بالای شرکتهای ایرانی، حاضر به تسهیم منـابع مـدیریتی، فنـی، تولیدی، بازرگانی خود هستند تا در یک تعامل برد ـ برد، از سازوکار بومی سازی فـنآوری توسـط شرکتهای ایرانی آگاه شوند. نتایج به دست آمده، تطابق مناسبی با تحقیقات محققان پیشـین دارد.

در تحقیق کیو وهمکاران، یافته های آماری نشان می دهند بین روش اکتساب فنآوری با روشهای ارتقای فنآوری و نیز بـومی سـازی آن رابطـه معنـاداروجـود دارد. در یـک دسته بندی، زمانی که از روش لیسانس برای اکتساب فنآوری اسـتفاده شـود، توانمنـدی ارتقـاء و بومی سازی فنآوری در پایین ترین سطح و استفاده ازروش طراحـی مشـترک فـنآوری، بـالاترین نتیجه را در ارتقاء و بومی سازی فنآوری به همراه دارد. اکتساب فنآوری به روش تحقیق و توسعه داخلی، ره آوردی بین دو سطح فوق الـذکر بـرای ارتقـا و بـومی سـازی فـنآوری بـه دنبـال خواهـد داشت.

نتیجه دیگر تحقیق، نشان می دهد، باید به تحقیق و توسعه داخلی، در کنار سـایر روشهـای اکتساب فنآوری اهمیت ویژه ای داد؛ به طـوریکـه از تحقیـق و توسـعه داخلـی در حـین اکتسـاب فنآوری نیز استفاده شـود تـا بـدین ترتیـب، توانمنـدی شـرکتهـا بـه مـوازات برقـراری ارتباطـات بین المللی افزایش یافته و ضمن بالا رفتن ظرفیت جذب فنآوری، تمایل شرکتهای خارجی برای همکاری نیز افزایش یابد. در تحقیقی که آلتنبرگ وهمکـاران انجـام دادند، مبادرت به بررسی نحوه تکامل صنایع هند و چین در حرکت از صـنایع تولیـدگرا بـه صـنایع بومی شده می کنند. یکی از عوامل اصلی در توسعه صنعت هوافضای هند عبارت است از ارتباطـات خارجی مثل ارتباط با ناسا بـرای یـادگیری فـنآورانـه.

بـه عقیـده آنهـا، در تمـامی مراحـل توسـعه فنآورانه هند، ارتباطات خارجی نقـش زیربنـایی را ایفـا مـی کنـد. ایـن ارتباطات باید به شکل همکاریهای بـین سـازمانی از قبیـل آمـوزش دیـدن متخصصـان هنـدی در کشورهای صنعتی و نیز انجام فعالیتهای تحقیق و توسعه مشترک با آنها در کنار کمکهای مـالی سرمایه گذاران خارجی باشند و سرمایه گذاری خصوصی خارجی که در آن یادگیری فنآورانه رخ ندهد، نمی تواند کمک قابل توجهی در بومی سازی فنآوری نماید.

انطباق فنآوری: همانطور که تجربیات کشورهایی ماننـد چـین نشـان مـی دهـد، توانمنـدی افـزودن نیازمندیهای داخلی و بومی به فنآوری های خارجی و تطابق بخشیدن به آنها با نیازهـای مشـتری، می تواند زمینه ساز بومی سازی فنآوری محسوب شود. یافته های ایـن پـژوهش، ضـمن تأییـد نتـایج تحقیقات پیشین، بر اهمیت ارزیابی جنبه های اقتصادی و اجتماعی فـنآوری و نیـزتحلیـل نیازهـای داخلی، تأکید می کند. نتایج تحقیقات سایرمحققان نیز نشـان مـی دهـد انطبـاق فـنآوری، یکـی از عوامل اصلی و پیش شرط های کسـب توانمنـدی لازم بـرای بـومی سـازی فـنآوری اسـت. اگرچه «انطباق فنآوری» به عنوان یکی از عوامل بومی سازی فنآوری محسوب مـی شـود، اما؛ انوس پیشنهاد می کند کشورهای در حال توسعه، می بایست از فنآوری های بـا سطوح فنی پایین شروع کرده و به تدریج، به سمت فنآوریهـای بـا سـطوح بـالاتر حرکـت کننـد. همچنین، وی نشان می دهد از جمله الزامات موفق بودن انطبـاق فـنآوری، انجـام ارزیـابی اولیـه از فنآوری و شناسایی خلاء فنآورانه بین سطح فعلی توانمنـدی سـازمان بـا سـطح فـنآوری مـورد هـدف اسـت تـا بـدین وسـیله، تـوان برنامـه ریـزی و مـدیریت فـنآوری افـزایش یابـد. هـمچنـین، سازماندهی منابع انسانی برای ایجاد محیطی باثبات برای عمق بخشـی تـدریجی تجربیـات یکـی از الزامات شکل گیری توانمندی در انطباق فنآوری است.

ظرفیت جذب فنآوری: این عامل، یکی از ارکان اصلی بومی سازی به شمار مـی رود. ظرفیـت جـذب فنآوری، می تواند از جنبه های ساختار سازمانی، فرهنگ سازمانی، دانـش پایـه ای، توانمنـدی هـای انسانی، میزان اعتماد بین دارنده و گیرنده فنآوری، توانمندی در انجـام تحقیـق و توسـعه، بررسـی شود. نتایج نشان می دهند نمونه های موردی بررسی شده در این تحقیق، بـا ارتقـای ظرفیـت جـذب فنآوری و طی کردن سیر تکاملی در طول سالیان متمادی، موفق به بومی سازی فنآوری شـده انـد.

تحلیل نظرات خبرگان شرکت کننده نشان می دهد، آنها علیرغم تأیید جنبه های مثبت ایجاد نهادی برای حفظ و انباشته کردن تجربیات و دانش حاصل از بومی سازی فنآوری، از چنین ساختاری در فعالیتهای خود استفاده نمی کنند. زیرا، ایجاد چنین نهادی، نیازمند فـراهم بـودن زیرسـاختهـای لازم مانند رعایت حقوق مالکیت معنـوی، وجـود اعتمـاد متقابـل بـین ارایـه دهنـده دانـش و سـایر اسـتفاده کننـدگان از ایـن تجربیـات، اسـت. یافتـه هـای ایـن تحقیـق، توسـط نقـی زاده وهمکـاران نیز مورد تأیید قرار گرفته است. به اعتقاد ایشـان، نگـرش مـدیران و عوامـل سـازمانی، در کنـار فعالیـتهـای نوآورانـه، دانـش پیشـین سازمان، جریانهای دانشی، می توانند موجب تقویت ظرفیت جذب شوند. همچنین، آزاد و ارشدی در مقاله خود، وجود رابطه مثبت بـین ظرفیـت جـذب و نـوآوری بـا فرهنگ سازمانی و نحوه تعاملات افراد درون سازمان را تأیید کرده اند.

فعالیتهای اصلی: این حوزه، ناظر برآن دسته از فعالیتهای فنی مرتبط با بومی سازی فنآوری است که شرکت و نیروی انسانی آن را قادر می سازد توانمندی خود را از سطح کـارکردن بـا فـنآوری، تا ایجاد خلاقیت و نوآوری، ارتقاء دهد. نیروی کار در ابتدایی ترین قدم های رشد شناخت و کسـب معرفت نسبت به کار خویش، بر چگونگی راهبـری و نحـوه بهـره گـرفتن از امکانـات در دسـترس اشراف پیدا می کند. به تدریج که عمق معرفت وی نسبت به کار محوله افـزایش پیـدا مـی کنـد، بـه واقعیتهای جدیدی درمورد امکانات و ارتباط بین اجزاء مختلف آنان پی می برد. علاوه بـر ادوات و تجهیزات مربوط به فنآوری، به دستورالعمل ها و نیز کفایتهای مورد نیاز نیزپی می برد. در این فرآیند رشد و توسعه شناخت فردی، توان تصحیح اشکالات و نارسایی های مشاهده شده در فرآیند کاری ویا به عبارتی، انجام تعمیرات و بازگرداندن نظام کاری به وضعیت از قبـل تعریـف شـده آن، شکل گرفته و شخص می آمـوزد کـه بـا بـروز اشـکالات سـخت افـزاری و یـا نـرم افـزاری در نظـام فنآوری کـه بـه آن انـس گرفتـه اسـت، تعمیـرات لازم را انجـام داده وآمـاده حرکـت بـه مرحلـه جدیدی از شکوفایی شناخت موسوم به تصحیح می گردد. اودر مقاطعی بنا به ضرورت از فیزیک خویش بهره می گیرد. مبادرت به تعمیر برخی از اجزاء کاری و یـا امکانـات در دسـترس مـی کنـد.

نارسایی های سخت افزاری را مرتفع کرده و گاه اززاویه نرم افزاری به تصـحیح و یـا عـوض کـردن ارتباطات حاکم بر مجموعه کاری می اندیشد. از ارزشهای کیفی خـویش بـه تـدریج بهـره گیـری بیشتر کرده و در جهت غنی تر شدن کیفی پیش می رود. تحقق شناخت برای انجام تعمیرات توسـط فرد، نوعی توانمندی برتر در او را به دنبال می آورد. به تدریج قادر می شود کـه، ارتبـاط منطقـی تـر بین اجزاء را درک کرده و تصویرکند. به چرایی و چگونگی ارتباطات بیشترو عمیقتر می اندیشـد. تدریجاً به استانداردهای کار برترعنایت پیدا می کند. در او بهترین عملکردهـا اعتبـار بیشـتری پیـدا می کنند. بنا به طبیعت آموزش کاربردی که فرد با دریافت آن آموزش پذیرتر نیز مـی شـود، در ایـن مرحله سعی در تعویض و تغییر وضعیت کاری می کند تا سبب بهبود یافتن و دگرگونی در توانـایی گردد. خویش را در مرحله ای ورای شناخت پیشین می یابد. به مـرور، ارزشهـای مقـداری خویش را در مخیله او با ارزشهای فکری و کیفی، سپس، با ارزشهای انعطاف پذیری و نـوآوری و ایجاد تحول عوض می کنند. در این فرآیند رشد و تحول او، توانایی تعـویض و درک ارتباطـات بین اجزاء گوناگون و مرتبط کـاری را کـه گـامی بـالاتردر فـنآوری اسـت، در ایـن قـدم کسـب می کند. با افزایش شناخت از کار، توانمندی، مهارت وآگاهی او نسبت به کاری که مسؤولیت آن را به عهده گرفته افزایش می یابد. او خویش را در مرحله ای می یابد که قادر به تقلید یا کپی کـردن برخی از قسمتهای کاری دیگر به دیگـر اجـزاء کـاری اسـت. در ایـن مرحلـه از شـناخت از کـار توانایی تعیین معیار یا الگوگیری در او شکل میگیرد. این قدم برای او مرحلـه جدیـد و جهشـی از ارزش تلاش را آغاز می کند و خلاقیت و نوآوری و میل به ایجاد دگرگونی را در او زنده می کنـد.

به این ترتیب انسان قدم به قدم، خویش را با فرآیند توسعه فنآوری همسو نموده و از ظرفیتهـای بالقوه خویش بهره مطلوب وثمربخش می گیرد. در این بخش، براساس یافته های تحقیق، سه پیشنهاد کاربردی ارایه شده است.

1. یادگیری فنآورانه، به عنوان محور اصـلی بـومی سـازی محسـوب مـی شـود. لـذا، شـرکتهـا می بایست مراحل تدریجی برای تقویت سطح یادگیری خودرا طراحی کنند.

2. از آنجا که فنآورانه در بستر سازمان توسعه می یابد، لذا مبحث ساختار سازمانی شرکتهـا و فرهنگ حاکم در آنها، به عنوان عامل مهم مد نظر مدیران قرار بگیرد؛ به طـوری کـه جریـان آسان اطلاعات و دانش برای افزایش سطح توانمندی های فنآورانه میسر باشد.

3. شرکتها برای افزایش توان خود در خلق نوآوری، می بایسـت توانمنـدی هـای اولیـه خـود را بهبود ببخشند و از طریق فعالیتهایی نظیرتعمیرات، نگهداری، انطباق فـنآورانـه بـا نیازهـای خود و ایجاد نوآوریهای جزیی، به تدریج توان خود را در خلق فنآورانه به بلوغ برسانند.

از: محمدعلی شفیعا، مهدی محمدی، علیرضا باباخان، علی اصغر سعدآبادی

منبع: فصلنامه فن آوری اطلاعات و ارتباطات در علوم تربیتی، سال پنجم  شماره چهارم، تابستان 1394