تبریز جهان شهر ایران

 توجه روزافزون جهانی به گاز طبیعی به عنوان انرژی نسبتاً مناسبتر، روندی است که از آمار مربوط به سهم روزافزون گاز طبیعی در تأمین مجموع نیاز مصرفی انرژی جهانی مشخص می گردد. از جمله کشورهای در حال توسعه که نیازش به واردات انرژی رو به افزون می باشد، کشور هند است. کشور هند با جمعیت زیاد و اقتصاد در حال رشد، یکی از بازارهای مهم صادرات گاز است. در این مقاله، رقابت سه کشور ایران، روسیه و قطر برای دستیابی به این بازار با استفاده از روش نظریه بازیها مورد بررسی قرار گرفته است. باتوجه به اطلاعاات بازیکنان از یکدیگر (اطلاعات کامل)، هر بازیکن حرکت رقبا (استراتژی) را حدس زده و منتظر حرکت رقیب نمی شود.

پس بازیکنان همزمان حرکت می کنند و طبیعتاً بازی بین بازیکنان بازی ایستا با اطلاعات کامل می شود. این بازی براساس تعادل نش حل شده است. هر بازیکن دو استراتژی دارد: الف) استراتژی حفظ بازار فعلی؛ ب) استراتژی گسترش بازار (به دست آوردن بازار هندوستان). به دلیل رفتار عقلایی بازیکنان در تعادل، تعادل در استراتژی گسترش بازار هرسه بازیکن رخ می دهد. در تعادل، بازیکنان بیشترین پیامد را به دست نمی آورند؛ چرا که از ویژگی های تعادل نش این است که تعادل لزوماً در حالتی که بازیکنان بیشترین پیامد را داشته باشند شکل نمی گیرد.

با رشد روزافزون صنایع در دنیا و بویژه کشورهای صنعتی و نیاز شدید به انرژی، کشورهای توسعه یافته به دلایل مختلف درصدد جانشینی گازطبیعی با نفت برآمده اند. با کاهش ذخایر نفتی جهان و افزایش تقاضای انرژی، جایگزینی گاز با نفت در آینده ای نه چندان دور، کاملا قابل پیش بینی است.

افزایش نگرانی ها نسبت به حفظ محیط زیست و حیات جامعه از یک سو و روند افزایش قیمت نفت خام از سوی دیگر، موجب شده است که هر روز به تعداد متقاضیان سوخت پاک گاز طبیعی افزوده شود.

1- گاز طبیعی نسبت به سایر انرژیهای فسیلی، ارزان تر و آلایندگی آن نیز به مراتب کمتر است. شکی نیست که طی دهه های اخیر، میزان مصرف و تجارت جهانی گاز به طور چشمگیری افزایش یافته است؛ به طوری که در پیش بینی شرکتbp  گاز طبیعی سریع ترین رشد را در بین سوخت های فسیلی در سال 2030 خواهد داشت.

اکنون مصرف کنندگان انرژی در آمریکا، اروپا و آسیا، بیش از گذشته به گاز وابسته شده اند. تولید گاز در این مناطق، مطابق با افزایش تقاضا نبوده و شکاف بین عرضه و تقاضا باید از طریق واردات جبران شود. تحولات ساختاری- تکنولوژیک در اقتصاد جهانی بویژه در بخش انرژی که شامل ضرورت تنوع بخشیدن به منابع تأمین انرژی، امنیت پایدار عرضه، رشد فزاینده مصرف انرژی در افقهای بلندمدت و در کشورهای نوخاسته صنعتی و در حال توسعه، نگرانی نسبت به آلودگی های محیط زیست و افزایش سریع مصرف محصولات گوناگون پتروشیمی، گاز طبیعی را به منزله یک منبع انرژی و نهاده صنعتی ممتاز در عرصه اقتصاد جهانی مطرح کرده است.

همچنین به دلایل فراوانی پراکندگی گاز طبیعی در جهان، هزینه کمتر استخراج، قیمت مناسب و قابل رقابت آن (با توجه به داشتن ارزش حرارتی)، آلایندگی کمتر محیط زیست در قیاس با سایر سوختهای فسیلی و نیز امتیازهای دیگر، در سال های اخیر گاز طبیعی ارزش واقعی خود را در زمینه های مختلف تأمین انرژی نشان داده است. گاز به خوبی می تواند به وضعیت محیط زیست کمک کند. فناوری های جدید نیز نقش اساسی را در انتقال الگوی مصرف انرژی دنیا به سوی گاز ایفا می کنند. از جمله این فناوری ها، توربین های سیکل ترکیبی با سوخت گاز طبیعی است. روش های دیگر انتقال گاز که به طور مشخص می تواند بر صنعت گاز اثر بگذارند، عبارتند از گاز مایع شده  یکی از حامل های انرژی است که در پی رساندن محموله ها به پایانه های گاز رسانی در مبادی مختلف جهان با حداقل هزینه می تواند به خوبی با گاز حمل شده توسط خط لوله رقابت کند.

2- جی. تی. ال: سوختی است که از تبدیل گاز به فرآورده های نفتی رو به گسترش در بیشتر کشورهای دارنده منابع گاز طبیعی به وجود می آید. با بروز بحران های نفتی در دهه 70 میلادی و بیش از چهار برابر شدن قیمتهای نفت خام، کشورهای عمده مصرف کننده انرژی، شیوه های متعدد را به منظور کاهش هزینه های انرژی اجرا کردند. برخی از این سیاستها کوتاه مدت بوده است که این روش به منظور مقابله با افزایش ناگهانی و پیش بینی نشده قیمتهای انرژی به کار گرفته می شود. و برخی سیاستها بلندمدت هستند که در این حالت، بدون اینکه به سطح عمومی رفاه جامعه خدشه ای وارد گردد، روند منطقی به مصرف انرژی داده می شود. از جمله این سیاستها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- به کارگیری سیاستهای جانشین در سوختها؛

- سرمایه گذاری برای استفاده از انرژی های نو؛

- اقدام های لازم برای بهبود فناوری؛

- اعمال سیاستهای مدیریت انرژی.

در میان سیاست های یاد شده، سیاست های جانشین در سوختها یکی از سیاست هایی بود که بسیار به آن توجه شد و مصرف انرژی، به سرعت متوجه سایر انرژیهای جانشین نفت خام شد. از جمله این انرژی ها، گاز طبیعی بود که با توجه به شرایط ویژه این سوخت، اهمیت ویژه ای پیدا کرده است.

ایران به عنوان مهمترین کشور حوزه خلیج فارس و به عنوان یکی از بازیگران اصلی و کلیدی در وقایع مهم انرژی منطقه شناخته می شود. بنابراین، می توان چنین استدلال نمود که ایران علاوه بر اعتبار ژئوپلیتیکی، دارای ارزش و قابلیتهای منحصر به فردی در ژئواکونومی نیز می باشد. کشور ایران همواره جایگاه ممتازی در خاورمیانه داشته است. ایران به همراه عراق، کویت و عربستان سعودی، دارای غنی ترین ذخایر گاز و نفت در منطقه هستند.

بازار گاز طبیعی دارای ساختار سازمان یافته ای نیست و بیشتر به صورت منطقه ای قابل بحث است. تجارت گاز به طور عمده در سه منطقه از جهان انجام می شود که عبارتند از: بازار آمریکای شمالی، بازار اروپای غربی و بازار جنوب شرق آسیا از آنجا که صادرات گاز به آمریکای شمالی از طریق خط لوله امکان پذیر نیست و نیز بازار اروپای غربی تا حدودی توسط روسیه تصاحب شده است، در این مقاله، صادرات گاز ایران به کشور هند را بررسی می کنیم.

کشور هند دارای یکی از بالاترین نرخ های رشد اقتصادی در دنیا است و نیاز شدیدی به انرژی جهت تأمین رشد اقتصادی خود دارد. این کشور با کمبود فزاینده گاز مواجه است و پیش بینی می شود، گاز طبیعی سهم زیادی در تأمین انرژی آتی آن داشته باشد. ذخایر نفتی در حال کاهش هند، این کشور را مجبور به یافتن جایگزین هایی نموده است تا به سرعت بتواند شکاف بین عرضه و تقاضا را پوشش دهد.

بر اساس پیش بینی سازمان بین المللی انرژی، مصرف گاز طبیعی هند از 1/1 تریلیون فوت مکعب در سال 2005 با رشد بالای 4 در صد، به 3/9 تریلیون فوت مکعب در سال 2030 می رسد. از طرف دیگر، تولید گاز طبیعی هند از 1/1 تریلیون فوت مکعب در سال 2004 به 2/4 تریلیون فوت مکعب در سال 2030 خواهد رسید.

رشد مصرف گاز بیشترین رشد را در بین سوختهای فسیلی در کشور هند دارد. در این مقاله، به بررسی تلاش ایران برای صادرات گاز به هند و رقابت با دو کشور روسیه و قطر می پردازیم. داده های مورد استفاده در این مقاله، از شرکت BP استخراج شده است. روش مورد استفاده در این مقاله، روش نظریه بازیها می باشد.

به دلیل اینکه انرژی بعد از انقلاب صنعتی سهم عمده ای در مجموعه فرایند تولید داشته است، از مهمترین مباحث مطرح در عرصه بین المللی بخصوص طی دهه های پایانی هزاره دوم میلادی و در آستانه ورود به هزاره سوم بوده است. بدون تردید تأثیراتی که انرژی بویژه در چهار دهه اخیر در جهت دهی به رویدادهای سیاسی و اقتصادی، چه در سطح منطقه ای و چه، در عرصه بین المللی داشته است، بدون توجه به شناخت سهم واقعی آن در حیات اقتصادی جهان امروز امکان پذیر نیست.

توجه روزافزون جهانی به گاز طبیعی به عنوان انرژی نسبتاً مناسبتر، روندی است که از آمار مربوط به سهم روزافزون گاز طبیعی در تأمین مجموع نیاز مصرفی انرژی جهانی مشخص می گردد. روسیه، قطر و ایران به دنبال تصاحب بازار هندوستان هستند. روسیه دارای بیشترین ذخایر گازی و همچنین کشوری قدرتمند در سطح جهان و دارای حق وتو بوده و از سوی دیگر، بازار گاز اروپا را تقریباً در دست گرفته و رقابت ایران با این کشور رقابتی سخت است. ایران باید سرمایه گذاری عظیمی در بخش گاز انجام دهد و همچنین دیپلماسی سیاسی قوی با کشورهای مطرح و از جمله هندوستان برقرار کند.

کشور قطر با سرمایه گذاری عظیم در صنعت ال. ان. جی خود، رتبه اول در صادرات گاز از طریق ال. ان. جی در سطح جهان را کسب کرده و تاحدی توانایی رقابت درکسب بازار گاز هند را دارا است. از آنجاکه بازیکنان (ایران، روسیه و قطر) عقلایی رفتار می کنند، تعادل در گسترش بازار هر سه کشور رخ می دهد که لزوماً بیشترین پیامد این بازیکنان نیست (از ویژگی های تعادل نش). در حالت ظرفیت 2 بیشترین سود برای هر سه بازیکن به دست می آید؛ چون هزینه حمل و نقل گاز در این حالت کمتر، و البته حمل و نقل گاز با ظرفیت بالا نیازمند سرمایه گذاری در صنعت گاز هر سه کشور است.

در این میان، کشور ایران به عنوان دومین دارنده ذخایر گازی جهان، و همچنین موقعیت جغرافیایی مناسب، امکان صادرات گاز به بازارهای منطقه بخصوص بازارهای آسیا مانند هند را دارا است. همان طور که ذکر شد رقبای ایران (روسیه یا قطر)، توانایی لازم برای رقابت با ایران را دارند.

پس در مجموع می توان توصیه های سیاستی زیر را در زمینه صادرات گاز طبیعی ایران ارائه نمود:

- ایران باید بازارهای گاز چین، هند، پاکستان، تایلند و ترکیه را به عنوان مهمترین بازارهای هدف برای صادرات گاز مدنظر قرار دهد

- برای اینکه ایران بتواند از موقعیت ترانزیتی خود در انتقال گاز به بهترین نحو استفاده کند، باید ضمانت لازم برای کشورهای ذی نفع را ارائه نماید که این نیازمند ایجاد امنیت در کشور است.

- علاوه بر جذب سرمایه و تکنولوژی از طریق دیپلماسی انرژی در عرصه بین المللی، نظارت مداوم و مستمر بر روی میزان پیشرفت و کیفیت پروژه ها می تواند گامی مهم در عرصه استفاده از منابع گاز باشد. در حال حاضر، جایگاه ایران در تولید گاز طبیعی نسبت به جایگاه این کشور در ذخایر گاز طبیعی به مراتب پایین تر است.

 -تعیین اولویت برای بازار فروش باید در یک تعامل چند جانبه با اروپا، شرق آسیا، منطقه شبه قاره هند، پاکستان و چین صورت گیرد. به عبارت دیگر، موقعیت ممتاز ایران بویژه از لحاظ حجم ذخایر و هزینه تولید باعث ایجاد رقابت در بین کشورهای خریدار گاز ایران خواهد شد و این فرصت مناسبی برای بالا بردن موقعیت چانه زنی است.

- کمبود نیروی انسانی متخصص در حوزه صنعت گاز از چالش های جدی صنعت گاز کشور است. این امر موجب شده است که محدودیتهایی در اجرای استراتژی متنوع در زمینه تولید، توزیع، صادرات و تبدیل گاز در کشور ایجاد شود.     

از: رضا نجارزاده، حیدر محمودی                       

منبع: فصلنامه پژوهشهای اقتصادی (رشد و توسعه پایدار)، سال شانزدهم، شماره اول، بهار 1395