تبریز جهان شهر ایران

جمهوری اسلامی ایران و ترکیه 2 بازیگر قدرتمند در منطقه خاورمیانه به شمار می روند. در این چارچوب برقراری روابط گرم و صمیمی میان 2 همسایه قدرتمند از اهمیت بالایی برخوردار است.

روابط ایران و ترکیه بر پایه گذشته تاریخی پرفراز و فرودی بوده است. نگاهی به تاریخ نشان می دهد بسیاری از تحولات 2 کشور همزمان بر هم تاثیر گذاشته و در عین حال، تهران-آنکارا مهمترین همسایگان منطقه ای بوده اند.

این روابط همواره روندی رو به رشد را طی کرده است اما از سال 2002 میلادی (1381 خورشیدی) همکاری 2 کشور در عرصه های سیاسی، امنیتی، فرهنگی و اقتصادی در قالب برگزاری منظم کمیسیون های امنیتی مشترک، مبارزه با تروریسم (دهشت افکنی)، ساخت و راه اندازی خط لوله گاز، پیوندهای سیاسی و مناسبات فرهنگی رو به گسترش نهاد. اگرچه مجموعه دگردیسی های سیاسی- امنیتی، مناسبات دو کشور ایران و ترکیه را از سطح روابط اعتماد دوجانبه به سطح همکاری های راهبردی ارتقا داده است اما با توافق هسته یی میان جمهوری اسلامی ایران و کشورهای گروه 1+5 و دگردیسی های منطقه ای در سوریه و عراق، چگونگی تداوم مناسبات این 2 کشور را به ویژه در حوزه سیاسی و همکاری های منطقه ای دچار تغییراتی شد که بررسی آن ضرورت دارد.

«حسن روحانی » رییس جمهوری اسلامی ایران هفته گذشته سفری به ترکیه برای ادامه دیپلماسی منطقه یی و رایزینی درباره مناسبات دوجانبه و موضوعات منطقه یی انجام داد.

به این بهانه، گروه ایرنا مقاله در گفت وگویی با کاکایی پژوهشگر و کارشناس مسایل ترکیه به بررسی مناسبات دوجانبه میان جمهوری اسلامی ایران و ترکیه پس از توافق هسته یی، وضعیت مناسبات سیاسی، امنیتی و اقتصادی، موضوع همکاری های های منطقه یی،سوریه، مبارزه با گروه داعش و چشم انداز روابط ایران با این کشور پرداخت.

کاکایی بر این باور است که مناسبات میان ایران و ترکیه پس از توافق هسته یی با جلوه تازه یی در حوزه های سیاسی و اقتصادی ادامه خواهد داشت.

در ادامه، مشروح گفت وگوی ایرنا با کاکایی آمده است:

*** ایرنا مقاله: حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی ایران پس از پایان نشست سازمان همکاری اسلامی در استانبول به آنکارا سفر کرد، با توجه به اینکه یکی از محورهای سفر ایشان، گسترش مناسبات دوجانبه با ترکیه است، ارزیابی شما در این زمینه چیست؟

**کاکایی: دولت روحانی در چند ماه گذشته و پس توافق هسته یی میان ایران و گروه کشورهای 1+5، تلاش کرد مجموعه دیدارهایی را در سطح منطقه یی انجام دهد که از منظر بسیاری از ناظران تلاشی است برای گسترش مناسبات اقتصادی با کشورهای همسایه و در این زمینه،  نگاه ها به تاثیرهای توافق هسته یی بر شیوه رفتار و روابط ایران و کشورهای منطقه یی متمرکز شده است. در این چارچوب، 2 دیدگاه یا رویکرد درباره تاثیرهای توافق هسته یی بر مناسبات میان ایران و ترکیه مطرح است:

نخست اینکه، اگر اندکی پیشتر به مناسبات ایران و ترکیه بازگردیم، خواهیم دید، ترکیه یکی از کشورهایی بود که به عنوان میانجی در مورد موضوع هسته یی ورود پیدا کرد و به همراه برزیل تلاش کرد تا توافقی را میان ایران و گروه کشورهای 1+5 شکل دهد و همچنین ترکیه تلاش کرد در چارچوب نقشی که در منطقه جهت تحرک بیشتر سیاست خارجی خود در خاورمیانه تعریف کرده، ورود پیدا کرده و ایفای نقش نماید. بنابراین از دید مقام های ترکیه که پیش از این به عنوان یک میانجی گر در روابط ایران و غرب عمل کرده اند، توافق روندی قابل قبول است. ازاین زاویه، یک بخش از نگاه ترکیه، نگاهی اقتصادی است، بدین مفهوم که این توافق می تواند تعامل و همکاری گسترده تر اقتصادی و تجاری میان ایران و ترکیه را فراهم آورد.

دیدگاه دوم در مورد توافق هسته یی نگاهی انتقادی است و بیشتر از سوی برخی کشورهای منتقد مانند عربستان سعودی صورت می گیرد. در حقیقت ترکیه را نمی توان در ردیف این کشورها به حساب آورد.

اما به لحاظ راهبردی این دیدگاه هم مطرح است که ترکیه در نهان خود شاید چندان تمایلی به گشایش مناسبات میان ایران و غرب نداشته باشد. از نگاه سیاسی و درچاچوب محاسبه توان و قدرت چانه زنی و رقابت های منطقه یی، قدرت گیری و افزایش جایگاه ایران نمی تواند متوازن کننده نقش و نگاه ترکیه باشد.از این دید، ایران و ترکیه می توانند یک رقابت راهبردی داشته باشند. اما در مجموع مقام های ترکیه، همانطور که پیش تر هم گفته اند، از توافق هسته یی استقبال می کنند.

 *** ایرنا مقاله: با توجه وضعیت کنونی شما فرصت ها و چالش ها در مناسبات میان جمهوری اسلامی ایران و ترکیه پس از توافق هسته یی را چطور ارزیابی می کنید؟

**کاکایی: چالش و فرصت های میان ایران و ترکیه پیرو یک منحنی است؛ منحنی که در روابط 2 کشور تاثیرگذار است؛ نخست اینکه، ایران و ترکیه دارای یک پیشینه قوی روابط چندصد ساله فارغ از تنش و جنگ هستند، اگرچه نام ترکیه به صد سال نمی رسد اما اگر به سال های 1639 میلادی و به عهدنامه «قصر شیرین» میان ایران و امپراطوری عثمانی بازگردیم، از آن زمان تضاد و جنگ میان ایران و امپراطوری عثمانی پایان یافته است.

دوم، شرایط همسایگی همواره بر روابط میان ایران و ترکیه حاکم بوده است و در حقیقت این روابط را در جهت همکاری پیش برده است. البته این همکاری ها در بسیاری از زمان ها، سمت و سویی سیاسی نداشته و چارچوب اقتصادی- تجاری و بر پایه چارچوب های غیررسمی بوده است.

اما موضوع سوم، رقابت های ساختاری است؛ ایران و ترکیه به عنوان 2 بازیگر مهم منطقه ای هم رقابت و هم همکاری در حوزه منطقه یی دارند که در نگاه 2 کشور غیرقابل اجتناب است و می تواند در آینده تداوم داشته باشد. اما زمانی این رقابت می تواند به چالش تبدیل شود که بار سیاسی و وضعیت رویارویی نیز پیدا کند، به ویژه در سال های گذشته، سیاست خارجی ترکیه گاه رنگ ایدئولوژیکی هم به خود گرفته است. برای نمونه در سال های گذشته در نگاه ترکیه و ایران به موضوع سوریه، عراق و خلیج فارس تفاوتی وجود داشته که به طور نانوشته به کشمکش میان 2 طرف تبدیل شده است و طبیعی است که در نوع نگاه و رفتار سیاسی ایران و ترکیه در قبال کشوری چون سوریه فاصله های بسیاری وجود دارد که گاه به نقد دوجانبه هم منجر شده است.

 *** ایرنا مقاله: آقای کاکایی شما در مورد سوریه صحبت کردید، به نظر می رسد که یکی از محورهای سفر حسن روحانی به ترکیه، رایزنی در مورد وضعیت سوریه باشد، شما نگاه تهران و آنکارا به  سوریه را چطور ارزیابی می کنید؟

**کاکایی: هنگامی که بحث سفر حسن روحانی به ترکیه مطرح شد، نگاه ها بیش از آنکه در ارتباط با مناسبات دوجانبه پس از توافق هسته یی مطرح شود، نگاه ها به این دیدار متمرکز بر موضوع حل و فصل بحران های منطقه یی و چگونگی همکاری های منطقه یی 2 کشور متمرکر شد. پس این دیدار، یک دیدارعادی نیست و زیر تاثیر بحران های کنونی یعنی بحران سوریه و حتی عراق است.

بنابراین یک بخش از سفر و رایزنی ها در ارتباط با چگونگی حل و فصل بحران های منطقه یی است. در نگاه ایران و ترکیه نسبت به سوریه به ویژه در ماهیت نگاه و مواضع تفاوت وجود دارد. اما در نشست های گذشته گفت و گوهایی شده تا راهی برای رسیدن مواضع و دیدگاه های 2 کشور به نقطه های مشترک ایجاد گردد. با توجه به نگاه راهبردی ترکیه نسبت به سوریه، به نظر نمی رسد که نقطه های مشترک قوی در نگاه ایران و ترکیه نسبت به سوریه وجود داشته باشد.

اما به هرحال بحث 2 بازیگر مهم منطقه یی است و زمینه هایی برای گفت و گو در زمینه تعدیل بحران و کمک به رفع بحران وجود دارد، به ویژه اینکه ترکیه در ماه های گذشته در مرز سوریه تحرکات با عنوان مبارزه با داعش داشته و در شمال عراق نیز اقدام های نظامی در چارچوب مبارزه با تروریسم انجام شده است. اما این تحرکات نظامی انتقادهایی را از سوی کشورهای منطقه به همراه داشته است که بخشی از آن، انتقادهای منطقه یی را که از سوی ایران هم وجود دارد، نمی توان نادیده گرفت.

از دید ایران، این تحرکات و ماجراجویی های نظامی می تواند منطقه را دچار بحران بیشتری کند. یعنی چنین روندهایی می تواند به گسترش کشمکش ها در منطقه بیانجامد و اینجا نقطه ای است که جمهوری اسلامی با ترکیه تفاوت هایی در رویکرد را دارد. بدین معنا، ایران نمی خواهد که بحران در منطقه گسترش یابد و یکی از موضوعاتی که دولت روحانی نیز بر آن تاکید داشته، کمک به کاهش دامنه و عمق بحران و تقویت نگاه منطقه یی است.

 *** ایرنا مقاله: گسترش حضور داعش یکی از موضوع های مشترک میان ایران و ترکیه محسوب می شود، ارزیابی شما از رویکردهای مشترک 2 کشور در مورد رویارویی با گروه داعش و افراطی گیری چیست؟

**کاکایی: در ارتباط با موضوع داعش، بحث متفاوتی وجود دارد. سیاست ترکیه در 2 سال گذشته در ارتباط با پیشروی ها و اقدام های داعش با انتقادهای جدی روبه رو است . با استناد با سخنان «احمد داود اوغلو» وزیر امورخارجه وقت ترکیه، هنگامی که شهر موصل به اشغال داعش درآمد، در آن زمان داود اوغلو اعلام کرد که اقدام های داعش در عراق، ترجمان و بیان اهل سنت عراق است و این گفتمان به لحاظ سیاسی و راهبردی درآن بازه زمانی، معنای ویژه ای دارد. در حقیقت این گفتمان، نگاه ایدئولوژکی  سیاست خارجی ترکیه را نشان می دهد.  

پس از آن نیز موضوع دیپلمات های ترکیه در موصل که به شکل مبهمی آزاد شدند پیش آمد.در داخل ترکیه از سوی احزاب رقیب حزب «عدالت و توسعه» مانند «جمهوری خلق» گزارش هایی منتشر شد که ترکیه از شورشیان در سوریه پشتیبانی می کند. در ارتباط با داعش نیز این موضوع در رسانه های ترکیه بازتاب داشت که نوعی مماشات اگر پشتیبانی نگوییم از سوی ترکیه نسبت به داعش وجود دارد. بنابراین مقام های ترکیه در ماه های گذشته در چارچوب گفت و گوهایی که با آمریکا درباره پایگاه «هوایی اینجرلیک» انجام داد، موضوع رویارویی با داعش را مطرح کردند، اما این پرسش به ذهن خطور می کند که آیا چرخشی در سیاست این کشور نسبت به داعش ایجاد شده است؟

در این زمینه،جمهوری اسلامی ایران به دنبال گسترش همکاری های منطقه یی و هم سو شدن کشورهای مهم منطقه جهت رویارویی با افراطی گری و پرهیز از دخالت بیرونی ها یعنی کشورهای دیگر در منطقه است و این سیاست مهمترین راه برای برون رفت بحران حاصل از افراطی گری می باشد.

*** ایرنا مقاله: چشم انداز مناسبات تهران- آنکار را در حوزه مناسبات دوجانبه با وجود فرصت ها و چالش ها و نیز همکاری برای حل و فصل بحران های منطقه را چطور ارزیابی می کنید؟

 **کاکایی: در سخن آخر 2 نکته را باید مورد تاکید قرار داد؛ نخست اینکه روابط ایران و ترکیه در نگاه اقتصادی، بازرگانی و تجاری، روابطی رو به رشد است و توافق کنونی ایران و گروه کشورهای 1+5 و چشم انداز نوع روابط ایران در عرصه اقتصادی می تواند به گشایش های بیشتر در مناسبات ایران و ترکیه کمک کند و این همکاری ها را گسترش دهد. بنابراین، این اراده سیاسی در چارچوب کمیسیون ها و نشست های بلندپایه دوجانبه، در رفت و آمدهای مقام های ارشد ایران و ترکیه و هیات های بلندپایه اقتصادی و توافقاتی که پیشتر در چارچوب شورای همکاری های راهبردی وجود دارد و پیش بینی می شود که این همکاری ها در این دوره، جلوه تازه ای پیدا کند.

اما دوم، ایران و ترکیه 2 کشور تاثیرگذار منطقه هستند و این مفروضه غیرقابل انکار است. در این چارچوب به رقم اینکه تلاش هایی وجود داشته و نزدیکی هایی در نگاه ایران و ترکیه هم وجود دارد و گاه هم این رقابت های منطقه ای در منظر سیاسی بوده، اما این اصل سیاسی را نباید نادیده گرفت که با وجود نقش 2 کشور، بازیگردانی و بازیگری که دارند، رقابت های ساختاری از اقتصاد تا سیاست و مسایل امنیتی در پس روابط ایران و ترکیه وجود داشته و خواهد داشت؛ یعنی ایران و ترکیه 2 رقیبی هستند که گاه دارای اصطکاک در رفتار سیاسی و نگرش منطقه ای شده اند، می شوند و در آینده این بحث را باید باز گذاشت که عرصه رقابت میان ایران و ترکیه امری اجتناب ناپذیر است و در مقابل هم زمینه همکاری و پیشبرد مناسبات در چارچوب اراده وجود دارد. پس هم رقابت است و هم همکاری.

 * گروه ایرنا مقاله