چشم‌انداز همكاریهای ایران و روسیه در حوزة انرژی
هرچند ایران و روسیه در زمینه‌های مختلف از جمله در حوزة انرژی با یكدیگر تعاملات مختلفی داشته و برنامه‌هایی نیز برای توسعة همكاری‌ها در این زمینه تدوین كرده‌اند، اما رأی مثبت مسكو به قطعنامة چهارم تحریم علیه تهران از یك سو و فشارهای بی‌وقفة امریكا بر شركت‌های روسی از سوی دیگر، آینده این همكاری‌ها را با ابهام مواجه كرده است. هم از این رو بود كه برخی در روسیه، با تأكید بر مزیت‌های ناشی از تعامل با ایران در حوزة انرژی بر مخالفت خود با همراهی كاخ كرملین با كاخ سفید برای تشدید تحریمها علیه تهران تأكید كرده بودند. به تصریح این عده، روسیه برای عملیاتی كردن راهبرد خود در تبدیل شدن به ابرقدرت انرژی باید همكاری و تعامل مستمر با تمام قدرت‌های انرژی جهان از جمله ایران را همواره مطمح‌نظر داشته باشد.
به گفته این مقام ایرانی در صورت اجرای این پروژه‌ها حجم تولید محصولات پتروشیمی به 100 میلیون تن خواهد رسید و تا پایان سال 2025 بالغ بر 126 میلیون تن در سال خواهد شد. اما واقعیت‌های گواه آن است كه اقتصاد ایران برای رسیدن به این هدف به سرمایه‌گذاری‌‌های خارجی نیازمند است. جالب توجه است كه طرف روس مدتی قبل از این اظهارات آقای بیات، علاقه‌مندی خود را به سرمایهگذاری در توسعه این بخش اقتصاد ایران ابراز كرده بود.
واقعیات و چشم‌انداز
در ماه آوریل ابتدا سرگئی كودریاشوف، معاون وزیر انرژی روسیه به تهران سفر كرد تا با سیف‌الله جشن‌ساز، همتای ایرانی خود درباره «نقشه راه» همكاریهای دوجانبه در زمینه نفت و گاز گفتگو كند و سپس هیأت نمایندگی دیگر روسی برای انجام مذاكرات درباره سرمایهگذاری در مجتمع پتروشیمی عسلویه از ایران دیدار به عمل آورد. همكاری با تهران در بخش انرژی و نیز در زمینه ایجاد كریدورها برای انتقال مواد خام هیدروكربنی به دو علت برای روسیه مقرون به صرفه است. اولاً، مواضع و نفوذ مسكو در آسیای مركزی و جنوبی و نیز در خاور نزدیك و مركزی تقویت می‌شود. ثانیاً، این همكاری باعث تثبیت اوضاع این مناطق می‌شود.
در حال حاضر نیروگاه اتمی بوشهر، بزرگ‌ترین پروژه روسی - ایرانی است. در فوریه سال 2009 سرگئی كری‌ی‌یِنكو، رئیس آژانس انرژی اتمی «روس‌اتم» در حین سفر خود به تهران با طرف ایرانی درباره مواعد راه‌اندازی فیزیكی نیروگاه در ماه‌‌های اكتبر – نوامبر و آغاز بهرهبرداری از آن در دسامبر سال 2009 گفتگوهایی انجام داد. انعقاد قرارداد درباره صدور سوخت هسته‌ای از روسیه به ایران و تشكیل شركت مشترك برای بهرهبرداری از نیروگاه بوشهر از جمله موضوعات دیگر آن مذاكرات بود. در مارس 2010 ولادیمیر پوتین نخست وزیر روسیه وعده داد كه مسكو در تابستان سال جاری به ایران برای تكمیل نیروگاه بوشهر مساعدت خواهد كرد. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز در جریان كنفرانس خبری مشترك خود با هیلاری كلینتون، وزیر امور خارجه آمریکا تأكید كرد كه اجرای این پروژه در مرحله پایانی قرار دارد.
دورنمای همكاری ایران و روسیه در حوزة انرژی
در سال 2009 خلال سفر سرگئی ش‌ماتكو، وزیر انرژی روسیه به ایران مذاكراتی میان وی با غلامحسین نوذری، وزیر وقت نفت ایران برگزار شد. اجرای معاملات «سواپ» یعنی مبادله گاز تركمنی با همان مقدار مواد هیدروكربنی كه گازپروم می‌توانست در جنوب ایران دریافت كند، یكی از موارد مذاكره بود كه به صورت جدی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. طرفین همچنین چشم‌انداز مشاركت روسیه و شركت‌های روسی در پروژه‌‌هایی از جمله ساخت تأسیساتی برای مایع كردن گاز طبیعی در ایران، ساخت پالایشگاه در استان گلستان، ساخت خط لوله انتقال نفت از بندر «نكا» واقع در ساحل خزر به بندر جاسك در دریای عمان را مورد بحث و تبادل نظر قرار دادند. نوذری طی مذاكرات خود با ش‌ماتكو تصریح كرد كه طرف ایرانی حاضر است پیشنهادهای شركت‌های روسی را در زمینه بهرهبرداری از میادین جدید نفت و گاز ایران بدون برگزاری مناقصه بررسی كند. همكاری شركت روسی «گازپروم نفت» با شركت ملی نفت ایران در زمینه توسعه میدان بزرگ «آزادگان جنوبی» كه ذخایر آن معادل 5.7 میلیارد تن نفت برآورد می‌شود، نیز دورنمای خوبی دارد. گازپروم، شركت انحصاری گاز روسیه در بازار ایران نیز بسیار فعال است. در این میان، مشاركت گازپروم در توسعه میدان نفتی و گازی «پارس جنوبی» كه دربرگیرنده حدود هشت درصد ذخایر جهانی و نصف ذخایر گاز ایران است (حدود 14 تریلیون متر مكعب) پروژه آینده‌داری برای این شركت در ایران محسوب می‌شود.
با عنایت به تأخیرهای مكرر طرف روسی در راه‌اندازی نیروگاه بوشهر، احتمال ضعیفی می‌رود كه روسیه در آینده نزدیك و میان‌مدت از تهران پیشنهادهای دیگری در زمینه انرژی اتمی دریافت كند و به نظر می‌رسد تهران برای توسعه توانمندی‌های خود در این زمینه به دنبال شركاء دیگری به جز روسیه است. به هر تقدیر، مرور روندها گواه آن است كه با وجود تحولات مثبت در زمینه تجارت دوجانبه، همكاری روسیه و ایران در حوزة انرژی مانند سابق زیر تأثیر اوضاع ناپایدار و بی‌‌ثبات سیاسی و اقتصادی كل منطقة خاورمیانه و به خصوص فشارهای امریكا علیه ایران قرار دارد. با این ملاحظه، تحلیل‌گران بر این باروند كه سرمایه‌گذاران روس نباید خطرات جدی مرتبط با تحریمهای اقتصادی علیه ایران و احتمال بالقوه حملة نظامی آمریكا به سرزمین ایران را نادیده بگیرند.
تحریمها و جنگ
روسیه اعمال تحریمهای اقتصادی از سوی سازمان ملل علیه ایران را «اجتناب‌ناپذیر» دانسته و با رأی مثبت به قطعنامة چهارم تحریم علیه ایران با این فشارها همراه شده است. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه كه آوریل سال جاری در جلسه عمومی مجمع پارلمانی شورای اروپا سخن می‌‌گفت، در رابطه با ایران اظهار داشت كه مسكو از چگونگی واكنش ایران به پیشنهادهای جامعه جهانی در زمینه تعدیل اوضاع پیرامون برنامه هسته‌ای این كشور نومید شده است. اما همان طور كه انتظار می‌رفت شورای امنیت سازمان ملل متحد نتوانست به اتفاق آرا قطعنامه علیه ایران را تصویب نكرد و موارد تحریم در قطعنامة تصویبی نیز شدت اولیه را نداشت. در این زمینه، روسیه و چین به سان قطعنامه‌های پیشین با استفاده از روش‌‌ها و فرمول‌‌های گوناگون دیپلماتیك از پذیرش پیشنهادهای غرب درباره اعمال تحریمهای شدید علیه ایران خودداری كردند. موضع‌گیری روسیه در این زمینه عبارت از آن است كه نباید از تحریمها برای فشردن گلوی تهران، تحریك فاجعه انسانی و سرنگونی رژیم حاكم بر این كشور استفاده كرد. به تأكید كرملین، تحریمها علیه تهران، باید فقط هدف تقویت رژیم عمومی عدم اشاعه هسته‌ای را دنبال كند.
ولی این نقطه‌‌نظر با برنامههای ایالات متحده در قبال ایران كه تلاش‌های بسیاری را برای همراه كردن سایر كشورهای برا پیوستن به برنامة تحریم ایران در دستور دارد، در تناقض است. هدف آمریكا این است كه دست و پای اقتصاد ایران و به خصوص بخش نفت و گاز را كه لكوموتیو توسعه این اقتصاد است، هرچه محكم‌تر ببندد. نامه‌ای كه ریك ورنا، دستیار وزیر امور خارجه آمریكا روز 22 آوریل 2010 تسلیم كنگره آمریكا كرد، هدف اساسی تحریمهای مورد علاقه واشنگتن را مشخص كرده است. در نامه مذكور آمده؛ «ما نظارت بر همه سرمایه‌گذاری‌‌ها در صنعت تولید نفت ایران را استمرار می‌‌دهیم». در همین زمینه، برخی خبرگزاری‌ها تأكید كرده‌اند كه وزارت خارجه آمریكا از شركت‌های توتال، انی و ا‌ستات‌اویل تعهد گرفته كه روابط خود را با تهران توسعه ندهند.
با این وجود، همان طور كه اشاره شد، آمریكا نتوانست اتفاق آرای اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره قطعنامه جدید ضد ایرانی را به دست آورد و در سوی دیگر نیز برخی از مفاد این قطعنامه تخفیف شد. این مسئله به این واسطه بود كه تهران یكی از طرف‌‌های اساسی همكاری بازرگانی مسكو در منطقه و صادر كننده مهم منابع انرژی به پكن است. با این ملاحظه، تصویب قطعنامة چهارم را نمیتوان «پیروزی خالص» واشنگتن دانست، اما اگر در آینده كشورهای دیگر نیز از آمریكا الگو گرفته و محدودیت‌هایی در زمینه روابط بازرگانی و اقتصادی با ایران اعمال كنند، میتوان گفت كه واشنگتن با كسب امتیازات كافی برنده تقابل با ایران شده است. باید به این نكته اشاره كرد كه در حال حاضر بانك‌های آمریكایی اجرای پرداخت‌‌ها به حساب یا به سفارش بانك‌ها، شركت‌ها و اشخاص ایرانی را تا قبل از تعیین جزئیات و اهداف این پرداخت‌‌ها مسدود می‌كنند. تعدادی از بانك‌های اروپایی هم روابط خود را با نظام بانكی ایرانی محدود كرده‌اند. با این ملاحظه، در حالی كه انزوای بین‌‌المللی تهران از سوی بعضی كشورها می‌‌تواند به یك امر واقعی تبدیل شود، حمله نظامی ایالات متحده به ایران به چند علت عینی كمتر قابل تصور است.
1- آمریكا هنوز از «تله هفت ساله عراقی» كه به فاجعه بزرگی برای وجة جهانی آمریكا مبدل شده رها نشده است.
2- ضربه به ایران باعث رشد جهشی قیمت‌‌های جهانی نفت خواهد شد كه این امر برای اقتصاد آمریكا مطلوب و مناسب نیست.
3- ایالات متحده مایل نیست اهمیت و نفوذ روسیه در منطقه افزایش یابد، اما اگر جنگ آمریكا با ایران شروع شود، اروپا بیش از پیش به منابع انرژی روسی وابسته خواهد شد.
با عنایت به مطالب بازگفته میتوان ادعا كرد كه همكاری روسیه و ایران در حوزة انرژی بیش از هرچیز به اوضاع جهانی بستگی دارد. در این زمینه باید به این معادله توجه داشت كه هرچند از یك سو، نزدیكی جغرافیایی دو كشور عامل ضروری و مصلحتی همكاری اقتصادی آن‌ها محسوب می‌شود، اما از سوی دیگر، چهره »جنجالی» تهران در جامعه جهانی كه با برنامة هسته‌ای آن پیوند دارد، باعث می‌شود كه سودآوری و امنیت طرح‌‌های مشترك مورد تردید قرار گیرد. به این اعتبار، نمیتوان انتظار داشت كه اوضاع در روابط اقتصادی دو كشور در كوتاه مدت با‌ثبات شده و خطرات ناشی از همكاری كاهش یابد. در این رابطه توقع بر آن است كه دولت روسیه در آینده نیز سیاست ماهرانه انرژی و خط «ظریف» دیپلماتیك نسبت به «همسایه دشوار» خود را همچنان دنبال كرده و سعی كند موانع موجود بر سر همكاری با ایران را كه باعث احتیاط و خویشتن‌داری سرمایه‌گذاران بالقوه روس در بازار ایران می‌شود، را «دور بزند».