همانطور که می دانید، بخشی از خط لوله انتقال نفت خام باکو-تفلیس-جیهان که در خاک گرجستان واقع است، در ماه اکتبر سال ۲۰۰٥ افتتاح شد. در مراسم افتتاحیه این پروژه که به عنوان "پروژه قرن" نیز نامیده می شود، روسای جمهور وقت کشورهای آذربایجان، گرجستان و ترکیه، بار دیگر به اهمیت پروژه تاکید ورزیدند. شرکت در این مراسم در سطح روسای جمهور نیز، خود نشانگر اهمیت پروژه مذکور بود.

احمد نجدت سزر، رئیس جمهور وقت ترکیه، طی سخنانی در مراسم افتتاحیه، اظهار داشت که پروژه خط لوله باکو- تفلیس- جیهان به عنوان "پروژه قرن" نقش بسزایی در صلح جهانی و در راس منطقه ای خواهد داشت. سزر با تاکید بر اینکه ترکیه با خط لوله انتقال نفت خام مذکور، گامی دیگر در راستای تبدیل شدن به کریدور انرژی برداشته، گفت: "با انتقال نفت دریای خزر به بازارهای جهانی، سطح رفاه در منطقه نیز افزایش خواهد یافت."

از سوی دیگر این پروژه با وارد شدن قزاقستان، تا آسیای میانه امتداد یافت. تصمیم قزاقستان برای شرکت در این پروژه، در ماه می سال ۲۰۰٤، در اولین روز پمپاژ نفت خام از باکو، از سوی نور سلطان نظربایف رئیس جمهور این کشور، اعلام شد. این تحول غیر منتظره، از سوی کشورهای طرف پروژه با خوشحالی استقبال شد. زیرا نفت و گاز طبیعی، دارای نقشی تعیین کننده در موازنات منطقه بر عهده دارد. از یک سو آمریکا و از سوی دیگر روسیه، برای کنترل خطوط لوله انرژی به رقابت می پرداختند. بدین علت نیز شرکت قزاقستان در پروژه خط لوله باکو – تفلیس- جیهان، بر اهمیت و ارزش پروژه افزود. دوستان عزیز، همانطور که می دانید، در دنیای امروزی نیاز مبرمی به انرژی وجود دارد. به عبارتی دیگر انرژی دارای اهمیتی حیاتی می باشد. برای دست یافتن و تحت کنترل درآوردن انرژی، هزاران انسان کشته می شود و حکومت ها سرنگون می گردد.

 ***

 همانطور که گفتیم، بخشی از خط لوله انتقال نفت خام باکو-تفلیس-جیهان که در خاک گرجستان واقع است، در ماه اکتبر سال ۲۰۰٥ افتتاح شد. و اما این پروژه که از نظر منطقه ای اهمیت زیادی دارد، چگونه توسعه یافته و از نظر اقتصادی، استراتژیکی و سیاسی منافع آن چه می باشد؟ در برنامه این هفته، پاسخ این سوالات را بررسی خواهیم کرد. اما ابتدا نگاهی اجمالی به تاریخ نفت در باکو می اندازیم.

 مارکو پولو سیاح معروف، در کتاب "سیاحت ها"-ی خود در تعریف شمال ایران که در بین سالهای ۱۲۷۱ و ۱۲۷۳ به آنجا سفر کرده بود، می گوید که نفت در باکو با توجه به شرایط روز، در مقیاسی تجاری مورد بهره برداری قرار می گیرد. مارکو پولو از حجم این تجارت در باکو نیز شگفت زده شده بود.

در کتب تاریخی آمده است که در سالهای ۱۷۰۰، ماده ای که قابلیت اشتعال داشته و از خاکهای خشک باکو ترواش می کند، با استفاده از کیسه هایی چرمی، بر پشت شترها در سراسر قفقاز پخش می گردید. کلمه "نفت" که در زبانهای فارسی و عربی به آن برخورد می کنیم، همان نفت خام امروزی است که صدها سال پیش، در روشنایی، پاکسازی ابریشم و دیگر بافتنی ها و در طب و جنگ مورد استفاده قرار می گرفت.

 ***

 روبرت نوبل که در سال ۱۸۷۳ با هدف جستجوی درخت گردو جهت ساخت اسلحه برای ارتش روسیه، به باکو سفر کرده بود، شاهد استخراج نفت با روشهای ابتدایی از سواحل دریای خزر گشت. این نیز سبب شد تا روبرت نوبل هدف اصلی خود را به کناری گذاشته و به کار نفت مشغول شود.

 برادران نوبل سوئدی همان سال با کسب صلاحیت از تزار روس و حمایت وی، اولین پالایشگاه های نفت را تاسیس کرده و وارد صنعت نفت در باکو گردیدند. برادران نوبل، در سال ۱۸۷۸ اولین تانکر نفت جهان در دریای خزر را مورد بهره برداری قرار دادند. سپس نیز Rotschild فرانسوی که یهودی الاصل بوده و راه آهن باکو-باتوم که با هدف انتقال و حمل نفت تاسیس شده ولی به علت مشکلات مادی نیمه تمام رها شده بود را به اتمام رساند، وارد این بخش گردید. بندر باتوم، با اتمام خط راه آهن باکو- باتوم به یکی از مهمترین بنادر نفتی جهان تبدیل شد. این تحول همچنین نقطه عطفی در روند تحت کنترل درآوردن نفت قفقاز به شمار رفته و پس از این دوران، در صادرات نفت روسیه، افزایش قابل توجهی قید گردید.

 لازم به ذکر است برداران نوبل، اولین خط لوله انتقال نفت خام به طول ۷۰ کیلومتر را تاسیس کردند. هدف از احداث این خط لوله که در سال ۱۸۸۹ به اتمام رسید، ایجاد سهولت در بخشی از مسیر راه آهن باکو –باتوم بود که لوکومیتوها به علت کوهستانی بودن منطقه و تپه های پرشیب، قادر به حمل بیش از ٥ یا ٦ تانکر نفت نبودند. بدین ترتیب دینامیت که یکی از ساخته های آلفرد نوبل بود، برای اولین بار برای بازکردن مسیر صخره ای خط لوله مورد استفاده قرار گرفت.

 در اواخر قرن نوزدهم، استخراج نزدیک به نیمی از نفت خام جهان، از چاه های نفت اطراف باکو که امروزه نیز مورد توجه دنیای انرژی قرار دارد، آغاز گردید. باکو نیز به عنوان "پایتخت نفت جهان" به شهرت زیادی دست یافت.

 ***

 منطقه قفقاز یکی از نقاط تمرکز جنگ جهانی دوم نیز بوده است. تحت کنترل درآوردن سه مرکز نفتی Maikop ، Grozny و باکو در منطقه قفقاز، در بین اهداف آلمان قرار داشت. آلمانی ها Rostov و Maikop را در سال ۱۹٤۲ تحت سلطه خود درآوردند ولی روسها به هنگام ترک این دو شهر، تاسیسات نفتی آنها را نابود ساختند. خود هیتلر، به نفت باکو اهمیت زیادی قائل بود. حتی او بر این عقیده بود که تا زمانی که به نفت باکو دست نیافته باشند، مغلوب جنگ به شمار خواهند رفت. این سخن هیتلر تحقق یافته و آلمان از اوایل سال ۱۹٤۳، آغاز به عقب نشینی از جبهه قفقاز کرد. نفت باکو مهمترین حمایت لوجستیکی در مقاومت اتحاد جماهیر شوروی سابق در مقابل آلمان در خلال جنگ جهانی دوم به شمار می رود. پس از جنگ نیز به دلیل افزایش اهمیت نفت منطقه اورال و غرب سیبری، نفت باکو به سرعت از دور خارج شد. پس از این دوران، نیم قرن تا کسب اهمیت قبلی نفت باکو طول کشید.

 با سرنگونی اتحاد جماهیر شوری، کشورهای آسیای میانه و در راس قفقاز، استقلال خود را بدست آوردند. در نتیجه نیز موازنات منطقه و جهان تغییر یافت. از یکسو روسیه در تلاش حفظ نفوذ خود در منطقه بوده، و از سوی دیگر توجه آمریکا به کشورهای غنی از نظر نفت و گاز طبیعی افزایش یافت. کشورهای تازه استقلال یافته نیز برای اینکه روی پای خود بایستد، تمامی آلترناتیوها را مورد بررسی و ارزیابی قرار می دادند. و در نتیجه این جستجو و تلاش بود که خط لوله نفتی باکو- تفلیس- جیهان مطرح گردید. به دنبال بررسی ها و بازاریابی های طولانی مدت، تاسیس خط لوله در اواخر سال ۲۰۰۰ آغاز شد.

سیر تحولات خط لوله باکو – تفلیس – جیهان

در چهارچوب پروژه خط لوله نفت خام باکو – تفلیس – جیحان، در بخش قبل بطور خلاصه در خصوص تاریخ نفت دریای خزر بحث کردیم که اولین خط لوله به طول 70 کیلومتر از سوی برادران نوبل احداث شده و در دوره های بعدی نیز جهت حمل نفت خط آهن کشیده شده بود.

در اين قسمت نیز در خصوص سیر تحولات خط لوله باکو – تفلیس – جیهان بحث مي كنيم . پس از فرو پاشی اتحاد جماهیری شوروی،  کشورهای آسیای میانه و در راس کشورهای منطقه قفقاز کسب استقلال نمودند. بموازات این معادلات منطقه ای و جهانی نیز تغییر کرد. در حالیکه روسیه از یک سو در صدد حفظ قدرت نفوذ قبلی خود در منطقه بود، از دیگر سو ایالات متحده امریکا آغاز به توجه بیشتر بویژه به کشورهای غنی از لحاظ ذخایر نفت و گاز نموده بود. کشورهای تازه استقلال یافته نیز جهت حفظ موجودیت خود در تلاش استفاده از کلیه آلترناتیوهای موجود بودند. در چنینی شرایطی بود که پروژه خط لوله باکو – تفلیس – جیهان مطرح گردید. پس از ارزیابیها و چانه زنیهای بسیار سرانجام در سال 2000 با اتمام کلیه قراردادها کار احداث این خط لوله آغاز گردید.

اکنون نیز نگاهی خوایم داشت به چگونگی سیر تحولات احداث این خط لوله.

 پروژه خط لوله باکو – تفلیس – جیهان، از سال 1991 بدین سو در ترکیه مطرح بوده است. این خط لوله که کار احداث آن پس از مذاکرات بلند مدت مقامات ترکیه، روسیه و ایالات متحده امریکا به اتمام رسید از بیست و پنجم می سال 2005 وارد چرخه فعالیت شده است. در آن دوره امضای قرارداد اشتراک قزاقستان در این پروژه از سوی نورسلطان نظر بایئو، رئیس دولت اینکشور به شکل احتمال بروز اختلافات جدیدی با روسیه در زمینه انرژی ارزیابی می شد.

این خط لوله که از باکو آغاز و در جیحان به اتمام می رسد مجموعا 1774 کیلومتر طول دارد. با استفاده از این خط لوله سالانه در حدود 50 میلیون تن نفت تولید شده در منطقه و بویژه نفت تولیدی جمهوری آذربایجان، به ترمینال دریایی احداث شده در جیحان منتقل و از آنجا به بازارهای جهانی عرضه می شود.

کارشناسان معتقدند سیستم حمل و نقل تاسیس شده بواسطه این پروژه هم مقرون به صرفه بوده و هم قابل ادامه خواهد بود. احداث این خط لوله به معنایی ادامه قرارداد تاریخی امضا شده بین جمهوری آذربایجان و برخی از شرکتهای غربی در تاریخ بیستم ژوئن سال 1994 بود. در حالیکه امریکا به تحقق این پروژه اهمیت بسیاری قائل بود، شرکت نفتی بی پی پیشگام تحقق این پروژه گردید. انتظار می رود در قبال مالیات ترانزیت و خدمات مدیریتی، بسته به ظرفیت حمل شده، بین سالهای اول تا شانزده، 140 تا 200 میلیون دلار و از هفدهمین تا چهلمین سال نیز 200 تا 300 میلیون دلار، در آمد سالانه عاید ترکیه شود.

 همچنین ترکیه نیاز خود به نفت را نیز با قیمت مناسب تری برطرف خواهد کرد. بعلاوه اهمیت استراتژیکی و پرستیژ سیاسی اش نیز بالاتر خواهد رفت و جیحان برای جذب سرمایه های خارجی از شرایط بهتری برخوردار خواهد شد. همچنین با انتقال بخشی از نفت خزر از طریق این خط لوله، ترافیک موجود در دریای سیاه نیز کمتر شده و ماهیگیری در این دریا در شرایط مناسبتری صورت می گیرد. مهمتر از همه اینکه تنگه ها از امنیت بیشتری برخوردار شده اند. از نکات مثبت دیگر این پروژه تامین زمینه استخدام و امکانات کاری جدید می باشد.

 در سالهای اولیه راه اندازی خط لوله باکو – تفلیس – جیهان قرار شد تا پس از اتمام کامل این پروژه خط لوله انتقال گاز طبیعی شاهدنیز که گاز جمهوری آذربایجان را به بازارهای اروپایی منتقل می نماید نیز محقق گردد. خط لوله دیگری که مدت مدیدی است در دستور کار قرار دارد خط لوله ترکمنستان – ترکیه – اروپاست که گاز طبیعی ترکمنستان را از طریق خزر به ترکیه اروپا منتقل می نماید. ترکیه به این دو خط لوله نیز اهمیت بسیاری قائل است. با وصل کامل این دو خط لوله به خطوط لوله مسیر ترکیه – یونان – ایتالیا و ترکیه – بلغارستان – رومانی – مجارستان و اتریش، کار احداث کریدور انتقال به پایان رسیده و ترکیه از لحاظ انتقال نفت و گاز به بازارهای غربی به تمام معنا تبدیل به یک ترمینال انتقال انرژی خواهد شد.

 در چنین شرایطی این سوال مطرح می شود که غنای نفت و گاز خزر تا چه انداه بوده و ظرفیت تخمینی این رزروها چه مقدار است؟ پاسخ این سوالات از اهمیت بسیاری برخوردار است. زیرا با یافتن پاسخ این سوالات، اهمیتی که به منطقه داده می شود بهتر درک خواهد شد. اکنون نیز نگاهی خواهیم داشت به پاسخ این سوالات:

 منطقه یورو آسیا پس از تغییر موازنات جهانی، تبدیل به مرکز رقابت در بازارهای نفت و گاز شده است. این منطقه به همراه گاز و نفت روسیه و ایران، 40 تا 45 درصد از کل ذخایر دنیا را در خود جای داده است. به همین دلیل امنیت منابع و خطوط انتقال انرژی از اولویتهای ایالات متحده امریکا و دیگر کشورهای پیشرفته می باشد.

 اطلاعات جامعی در خصوص ذخایر انرژی آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان که در حوضه خزر جای دارند در دست است. حوضه خزر، پس از خلیج بصره و منطقه سیبری سومین منطقه نفت خیز جهان بشمار می رود. بر اساس گزارشی که در سال 1999 از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی منتشر گردید، در این منطقه، ذخایر مشخص شده و محتمل نفتی 200 میلیارد بشکه می باشد. بر اساس داده های وزارت انرژی امریکا در سال 2002 ذخایر نفتی به 250 میلیارد بشکه افزایش یافته است. از پایان سال 2001 مجموع دخایر نفت خام در سطح جهان بیش از 1 تریلیون بشکه برآورد شده بود که با درنظر گرفتن این موضوع که 250 میلیارد بشکه آن در حوضه دریای خزر می باشد اهمیت منطقه آشکارتر می شود. بر اساس تحقیقات، ذخایر مشخص شده گاز طبیعی از انتهای سال 2001، 155 تریلیون متر مکعب بوده است. با توجه به اینکه میزان ذخایر گازی نیز همانند ذخایر نفتی مکررا در حال تغییر است، ذخیره گازی منطقه خزر 18 تریلیون متر مکعب تخمین زده می شود.

 شنوندگان عزیز! حوضه دریای خزر از نظر ذخایر نفت و گاز بسیار غنی می باشد. بعلاوه در منطقه نمکهای شیمیایی مختلف نیز تولید می شود. همه این منابع سبب جلب توجه دنیا به این منطقه می شود. با تعبیر از نفت و گاز بعنوان "فرآورده های سیاسی"، معلوم می شود که ارزیابی و طرق استفاده از این منابع کار چندان آسانی نیست.

 منبع: تی آر تی بین المللی