نشست‌هاي اخير مذهبي در جمهوري آذربايجان كه از آن به عنوان «ديپلماسي ديني» باكو ياد مي‌شود، بيش از هر چيز تلاشي از سوي دولت‌مردان آذري براي حل و فصل بزرگترين مشكل و چالش سياسي و امنيتي اين كشور يعني مناقشه پيچيده و چند مجهولي قره باغ بود. هرچند مقامامات باكو در حاشيه و متن اين نشست‌ها تلاش داشتند تا به صورت مستقيم موضوع قره‌باغ را مطرح نسازند، اما مساعي آنها جهت عطف توجهات به اين موضوع چندان پوشيده نماند. ديدار بي‌سابقة رهبران مذهبي آذربايجان و ارمنستان يكي از نكات برجستة اين نشست‌هاي بود و همان طور كه انتظار مي‌رفت، موضوع قره‌باغ يكي از محورهاي اصلي مباحث آنها را تشكيل مي‌داد.
مقدمه
روزهاي 25 تا 27 آوريل سال جاري ميلادي (‌5 تا 7 ارديبهشت ماه 89 ) قفقاز جنوبي شاهد تحركات ديپلماتيك جديد، اما در شكل و قالب ديدارها و نشست‌هاي ديني با هدف فضا‌سازي براي كمك به حل و فصل مناقشات سياسي موجود در منطقه كه مدتي است گرد كهنگي و انجماد بر چهره آنها نشسته است‌‌، بود. طي اين روز‌ها، شهر باكو مركز جمهوري آذربايجان ميزبان سه نشست مهم و از جهاتي كم سابقه رهبران ديني بود كه جلوه اي از يك رويكرد تازه در قالب "ديپلماسي ديني" را به نمايش گذاشت. بديهي است كه ميزباني باكو براي اين نشست‌ها، نقطه ثقل تلاش‌هاي دولت مردان جمهوري آذربايجان را معطوف به بهره برداري از اين تحرك ديپلماتيك در راستاي كمك به بزرگترين مشكل و چالش سياسي و امنيتي اين كشور يعني مناقشه پيچيده و چند مجهولي قره باغ كرده باشد.
به موازات اين، حضور فعال و پر‌رنگ رهبر كليساي روسيه در اين نشست‌ها هم كه به نوعي هدايت دو نشست از اين سه نشست مهم را بر عهده داشت، مي تواند حكايت از پيش روي گام به گام مسكو در رهبري مسائل و  معادلات منطقه بكند. با توجه به اينكه اين نشست‌ها ابعاد و زواياي قابل بحث و تامل مختلفي داشت و برخي اتفاقات رخ داده در جريان آنها بي‌سابقه بود، نوشتار حاضر سعي دارد با مروري بر آنچه اتفاق افتاد، ابعاد مختلف آن را بصورت فشرده و مختصر تحليل و بررسي نمايد.
‍
نشست‌هاي سه‌گانه
در ايام ياد شده سه نشست جداگانه در باكو برگزار گرديد كه هر سه اختصاص به رهبران ديني داشت ولي هر كدام از آنها در سطح و تركيب متفاوت تشكيل شد و بحث ها و مذاكرات مختلفي پيرامون مسائل و موضوعات مورد نظر را در پي داشت. البته در حاشيه اين نشست‌ها، شركت كنندگان، ديدارها و گفتگوهاي جداگانه اي با مقامات باكو نيز داشتند. اولين نشست از اين گرد همايي هاي سه گانه كه در 25 آوريل برگزار شد،(1) مربوط به اجلاس شوراي ديني كشور هاي مشترك المنافع بود و شركت كنندگان در آن، رهبران ديني اعضاي اين جامعه بودند. اين اجلاس بصورت دوره اي برگزار مي شود و هر ساله پايتخت يكي از كشور هاي عضو جامعه مشترك المنافع ((CIS  ميزباني آن را بر عهده مي گيرد.
نشست دوم كه بصورت سه جانبه برگزار گرديد اجلاس رهبران ديني سه كشور روسيه، آذربايجان و ارمنستان بود كه در تاريخ 26 آوريل منعقد شد(2) و در نوع خود بي سابقه به حساب مي آمد. در طول سالهايي كه جمهوري هاي آذربايجان و ارمنستان بر سر حاكميت منطقه قره باغ درگير جنگ و مناقشه بودند و كشمكش آن تا به اكنون نيز ادامه يافته، رهبران ديني دو كشور درگير بصورت رسمي ديدار و گفتگويي با هم نداشته‌اند. در اين نشست، كريل رهبر كليساي ارتدكس روسيه، پاشازاده نماينده و مقام ديني جمهوري آذربايجان و گارگين دوم رهير كليساي اچميادزين ارامنه به بحث و تبادل نظر در‌باره مسائل مبتلا به منطقه پرداختند.
بنا بر گزارش خبرگزاري ترند، مسئله قره باغ از موضوعات اصلي مورد بحث در اين نشست بوده و شركت كنندگان در جلسه به افزايش تلاش‌هاي مسالمت جويانه براي حل اين مناقشه تاكيد كردند. رهبر كليساس روسيه در اين نشست اظهار داشت كه ما به عنوان رهبران ديني مي توانيم در حل مناقشه قره باغ تاثير گذار باشيم و گارگين دوم رهبر ديني ارامنه نيز گسترش تلاشها براي يافتن راه حلي براي مناقشه قره باغ را مسئله اساسي في مابين عنوان كرد. پاشازاده هم به ماهيت غير ديني مناقشه اشاره كرده و ضمن تشكر از شخص كريل بخاطر تلاش هايش در اين زمينه از همتايان روسي و ارمني خود خواست تا در اين راستا قدمهاي بيشتري برداشته شود.(3) رهبران ديني اين سه كشور در پايان نشست سه جانبه خود با صدور بيانيه اي بر استفاده از ظرفيت و پتانسيل دين به عنوان يك نيروي صلح آفرين در منطقه تاكيد كرده و بر پايبندي و عمل به جهات  معنوي  همكاري ها براي پايان دادن به سردي موجود در روابط طرفين( آذري ها و ارامنه) توصيه كردند.(4)
در حاشيه اين نشست‌ها -  بنا بر گزارش خبر گزاري رسمي جمهوري آذربايجان – آقايان كريل و گارگين دوم رهبران كليساي روسيه و ارمنستان ديدار هاي جداگانه اي نيز با الهام عليف رئيس جمهور آذربايجان داشتند. از متن مذاكرات و گفتگوهاي رهبر ديني ارامنه با الهام عليف به جز تاكيد بر مسئله مرمت و حفظ و نگداري مسجد شوشي، چيزي در رسانه‌ها منعكس نشد ولي در ديدار كريل اسقف مسيحيان روسيه با وي، طرفين به اعطاي مدال و نشان دولتي به يكديگر مبادرت كردند. به استناد اين خبر، رئيس جمهور آذربايجان به رهبر كليساي روسيه مدال دولتي شرف و وي نيز متقابلا به الهام عليف مدال درجه يك شهرت و شرف اعطا كرد.(5)
در ادامه دو نشست فوق الذكر، باكو در روز هاي 26 و 27 آوريل، ميزبان اجلاس بين المللي رهبران ديني جهان با عنوان " جهاني شدن دين و ارزش هاي سنتي " بود كه افزون بر 200 نفر از رهبران و شخصيت هاي ديني از 33 كشور جهان در آن حضور داشتند. علاوه بر اينها، نمايندگان 14 تشكيلات بين المللي و 11 تشكل ديني فدراسيون روسيه هم از شركت كنندگان اين اجلاس بودند.(6)در تركيب هيئت هاي شركت كننده، نمايندگاني از اهل تسنن، شيعيان، مسيحيان ارتدكس،كاتوليك، پروتستان، يهوديان و بودائيان حضور داشتند.
از طرف جمهوري اسلامي ايران نيز هيئتي به رياست آيت ا... تسخيري دبير كل مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي در اين نشست شركت كرده و به ايراد سخنراني پرداخت. بنا بر گزارش هئيت ايراني شركت كننده در اين اجلاس بين المللي، برقراري صلح در منطقه و همزيستي مسالمت آميز مسيحيان و مسلمانان يكي از اهم اهداف برگزاري اين اجلاس از سوي مقامات جمهوري آذربايجان بوده است.(7) اين اجلاس دو روزه با سخنراني افتتاحيه الهام عليف رئيس جمهور آذربايجان شروع به كار كرد. وي با ارائه گزارشي از وضعيت سياسي، اقتصادي،ديني و اجتماعي كشورش و آرزوي اينكه روز ي باكو پايتخت فرهنگي اروپا نيز انتخاب شود؟! تصريح كرد كه در جامعه به صحبت ها و سخنان رهبران ديني كه از احترام زيادي برخوردار هستند، نياز شديدي وجود دارد!(8)

ملاحظات
نشست‌هاي ديني سه جانبه اي كه برگزار شد از جهات و ابعاد مختلفي قابل بحث و بررسي است و طبيعتا دولت باكو به عنوان ميزبان اين اجلاس ها و برخي ديگر از كشور هاي منطقه نظير روسيه كه حضور و مشاركت پر رنگي داشتند، پيگير اهداف و مقاصدي هستند كه از سويي منافع آنان را تامين نمايد و از ديگر سو گره گشاي مشكلات و موانع پيش روي آنان باشد. در اين راستا نكات  زير قابل طرح و بيان است:
1- بن بست مناقشه قره باغ، طرف هاي درگير بويژه جمهوري آذربايجان را كه تا اينجاي كار بازنده اصلي و اول مناقشه است وادار كرده تا به هر راه كاري كه احتمال كمك به باز شدن گره و  كلاف سردرگم معادله را داشته باشد، متوسل شوند. استفاده از ظرفيت دين و چهره هاي ديني مذهبي هم در اين راستا ارزيابي مي شود و طرفين تلاش مي كنند تا از كارت دين هم در جريان بازي هاي ديپلماتيك خود براي پيگيري معادلات سياسي بهره ببرند. اما اين تلاش امكان برخورد با دو ملاحظه جانبي را هم دارد كه رهبران دو كشور سعي در اهتراز از آن دارند.
 ملاحظه اول-  كشاندن پاي نهاد هاي ديني و رهبران مذهبي به ميدان تلاش و فعاليت براي حل و فصل مناقشات منطقه‌اي نظير قره باغ، نبايد ديني و مذهبي بودن كشمكش ميان ارامنه و آذري ها را در اذهان مردم تداعي كند. چنانچه الله شكور پاشازاده رئيس اداره ديني مسلمانان قفقاز در نشست سه جانبه با كريل و گارگين دوم - رهبران كليسا هاي روسيه و ارمنستان- صراحتا بدان تاكيد كرد كه در سطور گذشته به آن اشاره شد.  ملاحظه دوم-  صيانت و پاسداري از اصل جدائي دين از سياست و عدم خدشه در تز پوشالي لائيسم كه براي رهبران سياسي منطقه در حكم يك اصل مسلم و غير قابل تغيير!؟ است حتما بايد مد نظر قرار گيرد و لذا نبايد هيچگونه حركت و رفتاري را كه به چايگاه اين اصل لطمه وارد كند در پيش گرفته شود.
2- اين نحوه برخورد با دين و رهبران ديني كه در نشست‌هاي مورد بحث به نمايش گذاشته شد، بيش از هر چيز، نوعي استفاده ابزاري از دين است و در هر صورت تناقض موجود در بطن جامعه را آشكار مي سازد.از يك طرف با تاكيد بر جدايي دين از سياست و پايبندي به اصل لائيسم در صدد حذف نقش دين و نهاد هاي ديني در عرصه جامعه هستند و از سوي ديگر در تنگناها و بن بست هاي سياسي و امنيتي پيش آمده سعي در استفاده از ظرفيت دين به عنوان يك ابزار را دارند. بدون ترديد دين و مذهب، رهبران و روحانيان ديني و نيز ساختار ها و تشكيلات مربوط به نهاد دين، از پتانسيل و ظرفيت بسيار بالايي براي حل معضلات فراروي جوامع انساني برخوردار است و اساسا يكي از كاركردهاي دين ايجاد امنيت و آرامش است كه مقدمه و شرط لازم براي عدم گرفتاري در مهلكه جنگ و مناقشه و درگيري است.
البته منوط بر اينكه دين در جايگاه حقيقي خود، همانطوري كه خدا براي بشر خواسته است قرار گيرد و بعنوان يك نسخه الهي، يراي انسانها و مناسبات انساني حكمراني نمايد. در اين صورت است كه بسياري از موانع و مشكلات پيش روي انسانها با كمك دين حل و فصل مي شود و دينداري و گرايش به دين ثمره شيرين خود را نصيب جوامع مي كند. ولي اگر هدف صرفا استفاده ابزاري از دين باشد و با دين و مذهب كه براي ارشاد و هدايت انسانها و جوامع بشري آمده است برخوردي تعارفاتي صورت گيرد قطعا نتيجه بخش نخواهد بود.
3- روسيه طي چند سال اخير و مشخصا بعد از جنگ اوت و درگيري نظامي دو سال پيش با تفليس كه در مجموع به تقويت موقعيت مسكو در قفقاز منجر شد، در صدد نقش آفريني بيش از پيش در مسائل و  معادلات منطقه است و نمي خواهد هيچ فرصتي را در اين راستا از دست بدهد. دعوت از روساي جمهور آذربايجان و ارمنستان به مسكو به فاصله اندكي پس از جنگ اوستيا و امضاي يك سند سه جانبه ميان سه رئيس جمهور ( مدوديف، الهام عليف، سرز سركيسيان) كه براي اولين بار پس از آتش بس جنگ قره باغ در سال 1994 م اتفاق افتاد، نمود برجسته اين رويكرد بود. در نشست‌هاي ديني سه گانه مورد بحث هم بويژه در دو نشست سه جانبه ( كريل، پاشازاده، گارگين دوم) و اجلاس رهبران ديني سي آي اس مسكو در مقام رهبري و هدايت جلسات و مذاكرات بود  و به نوعي مي خواست در اين قضايا هم انتكار عمل را در دست داشته باشد. در واقع اين نشست‌ها را مي توان برداشتن گامي ديگر به جلو از سوي مسكو در مسائل و معادلات منطقه‌اي قفقاز به حساب آورد و تاكيدي از ناحيه روسيه مبني بر اينكه روز به روز در پي نقش آفريني بيشتر در منطقه است، دانست.
4- سفر گارگين دوم به باكو  و ملاقات وي با رئيس جمهور آذربايجان كه اقدامي بي سابقه و براي اولين بار بود، جداي از ملاحظات ديگر، حاكي از اين است كه طرف‌هاي آذري و ارمني علي‌رغم اشارات گاه و بيگاه دولت مردان جمهوري آذربايجان در خصوص احتمال توسل به راه كار نظامي در صورت نتيجه بخش نبودن مذاكرات سياسي براي حل و فصا مناقشه قره باغ، تمايل و اراده واقعي براي برخورد نظامي ندارند و بر خلاف برخي تحليل هاي سطحي كه آغاز جنگ را محتمل مي دانند، قرائن و نشانه هاي جدي براي وقوع چنين رخدادي به چشم نمي خورد. در واقع همين اجتماع رهبران ديني روسيه، آذربايجان و ارمنستان بر سر يك ميز در باكو و ملاقات گارگين دوم با الهام عليف در پايتخت جمهوري آذربايجان براي اولين بار، خود مؤيد اين ادعاست.

منبع: ايراس