تبریز جهان شهر ایران

 

در پنجمین اجلاس مشارکت شرقی در بروکسل (24 نوامبر 2017)، نمایندگان ارمنستان و اتحادیه اروپا توافقنامه‌ای را به منظور همکاری جامع و گسترده (CEPA) امضا کردند. علاوه بر این، موافقتنامه‌ای درباره منطقه مشترک هوانوردی به امضا رسید که به ارمنستان امکان پیوستن به منطقه هوایی واحد اتحادیه اروپا را می‌دهد و همچنین توافقی هم برای امتداد شبکه حمل و نقل اتحادیه اروپا (TEN-T) در کشورهای مشارکت شرقی، از جمله ارمنستان صورت گرفته است. در نهایت، در بیانیه این نشست مشترک، اعلام شد که انتظار می‌رود با پیشرفت گفت و گوها آزادسازی رژیم ویزا همانطور که برای مولداوی، گرجستان و اوکراین اعمال شد در رابطه با ارمنستان هم تحقق پذیرد.  ارمنستان اولین عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که دارای چنین توافقی است و شکل مشارکت شرقی در حال حاضر به نظر می‌رسد 3+1+2 باشد (گرجستان، مولداوی، اوکراین+ارمنستان+ آذربایجان، بلاروس).  
 
ارمنستان از همان ابتدا، هرچند باکمی تاخیر، عملا در راستای همگرایی اروپا، در همان مسیری که گرجستان گام برداشت، حرکت کرد. این فرایند شامل امضای توافقنامه مشارکت و همکاری(PCA)، عضویت در شورای اروپا، مشارکت در سیاست همسایگی (ENP) و همچنین مشارکت در برنامه مشارکت شرقی بود. با این حال، در سال 2013، ایروان ورود خود را به اتحادیه گمرکی اعلام کرد که در نتیجه، موجب تضعیف گفتگو با اتحادیه اروپا شد. تنها در پایان سال 2015، مذاکرات ایروان و اتحادیه اروپا از سر گرفته شد، اما دیگر درباره شکل جدیدی از همکاری مذاکره می شد. 
 
این بار رویکرد اتحادیه اروپا تغییر کرده و سیاست «هم این - هم آن» (یعنی اتحادیه اروپا و اتحادیۀ اوراسیا) برای اتحادیه اروپا قابل قبول شده است. روسیه هم در قبال این رویکرد مخالفتی نکرد: عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به طور واضح و به خودی خود چارچوب همگرایی اروپایی ارمنستان را مشخص می‌کند. با این وجود، در روسیه در مورد چارچوب توافقنامه جدید ارمنستان و اتحادیه اروپا برخی نظرات انتقادی هم شنیده می‌شود.
 
قرارداد کنونی همکاری جامع و گسترده ارمنستان با اتحادیه اروپا در واقع بخش سیاسی توافقنامه اتحاد با اتحادیه اروپا است. پیش‌نویس توافقنامه قبلی ارمنستان که منتشر نشد، اما توافقنامه اتحادیه اروپا با گرجستان، اوکراین و مولداوی منتشر شده و امکان مقایسه با توافق جامع و گسترده اتحادیه اروپا با ارمنستان را فراهم می‌آورد. تفاوت اصلی بین این موافقتنامه‌ها در متن نیست، بلکه در الحاقیه‌های آن است. متن توافقنامه گرجستان حدود 600 صفحه پیوست دارد که شامل ده‌ها پروتکل تجاری، قراردادهای اضافی، توضیحات متعدد و همچنین لیستی از کالاهای اروپایی محافظت شده می‌باشد. پیوست‌های سند اوکراین هم به 2000 صفحه می‌رسد.
 
موفقیت چیست؟
لازم به ذکر است که امضای این قرارداد به این معنا نیست که بلافاصله به اجرا گذاشته می‌شود: هنوز مرحله تصویب در تمام کشورهای عضو اتحادیه اروپا و خود ارمنستان دو سال طول خواهد کشید. یادآور می‌شویم که توافقنامه  اتحاد مولداوی و گرجستان با اتحادیه اروپا به طور کامل در تاریخ 1 ژوئیه 2016 به اجرا در آمد، و توافقنامه اتحاد اوکراین هم در 1 سپتامبر 2017 اجرایی شد. با این وجود، رهبری سیاسی ارمنستان انعقاد توافق جامع و گسترده را به منزله یک موفقیت و اندوخته‌ای مناسب برای آینده در نظر می‌گیرد. در واقع، با امضای بخش سیاسی موافقتنامه اتحادیه، ایروان توانست به هدف خود دست یابد، البته با یک تاخیر چهار ساله. با توجه به آشفتگی‌هایی که در این دوره در منطقه حاکم است، و عواقب جدی درگیری روسیه و اوکراین، مقامات ارمنی دلیلی ندارند که این دوره را ازدست‌رفته بدانند. ایروان  از این موقعیت که نخستین عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیاست که به چنین توافقی هم دست یافته، به عنوان یک برگ برنده اصلی برای تسریع مذاکرات استفاده کرده است. این تفاوت نسبت به دیگر کشورهای مشارکت شرقی، از سوی این کشور به عنوان پایتخت سیاسی در آینده استفاده خواهد شد، همانطور که در مذاکرات با اتحادیه اروپا و همچنین در مذاکره با اتحادیه اقتصادی اوراسیا از این امکان استفاده کرده است. باورنکردنی است، اما واقعیت اوراسیایی و اروپایی در ارمنستان با یکدیگر گره خورده‌اند، افزون بر این، این واقعیت‌ها با هم کار می‌کنند.
 
شرایط دیگری هم وجود دارد که اجازه می‌دهد نتیجه‌ی توافق با اتحادیه‌ی اروپا را موفقیت‌آمیز در نظر بگیریم. اولا، ارمنستان، رژیم تجارت ترجیحی GSP+ را حفظ خواهد کرد که به عنوان مزیت تجاری تجارت با اتحادیه اروپا با به حداقل‌رساندن خطرات ازدست‌دادن بازار داخلی بررسی می‌شود. ثانیا، به احتمال زیاد، تا اواسط سال 2018، مذاکرات با اتحادیه اروپا در مورد رژیم بدون ویزا آغاز خواهد شد که در نتیجه امضای توافق همکاری جامع و گسترده میسر می‌شود؛ با درنظرگرفتن تجربه کشورهای دیگر، این مذاکرات حدود سه سال به طول خواهد انجامید. سوم اینکه، ارمنستان موفق شد بدون درمخاطره قراردادن امنیت خود، دیپلماسی سیاسی با اتحادیه اروپا را به سطح بالایی ارتقا دهد، لذا در ارتباط با اتحادیه اروپا از آذربایجان و بلاروس فراتر رفته است. در حال حاضر ارمنستان  و آذربایجان به عنوان موارد جداگانه از سوی بروکسل مورد توجه قرار می‌گیرند، در حالی که در گذشته اتحادیه اروپا سعی در حفظ ظاهر همبستگی در همگرایی داشت.
 
افق‌های محدود
برخلاف گرجستان، اوکراین و مولداوی، در ارمنستان شعار «انتخاب متمدن» از محبوبیت به نسبت کمی برخوردار بوده است، انتخابی که این کشور باید بین اتحادیه اروپا و اتحادیه اقتصادی اوراسیا انجام دهد، به ویژه آنکه رهبران این کشور به هر ترتیب سعی دارند از طرح چنین مسئله‌ای اجتناب نمایند. جایزه نهایی امضای این توافق در واقع چندان هم بزرگ نیست: عضویت کشورهای مشارکت شرقی دورنمایی ندارد. در حال حاضر در تمام اسناد از کشورهای مشارکت شرقی صرفا به عنوان «شرکای شرقی» یاد می‌شود، نه کشورهای اروپایی، همانطور که چنین عبارتی در سند اصلی سال 2009 برنامه‌ریزی شده بود. تامین مالی برنامه نیز چندان قابل توجه نیست.
 
خود به خود، توافقنامه اتحاد صرفا نوع محدودی از همگرایی را فراهم می‌كند كه برای مثال می‌تواند با سازمان کشورهای مستقل مشترک‌المنافع که معرف چارچوب همكاری میان كشورهای پساشوروی در دهه‌های 1990 و 2000 بود، مقایسه شود. علاوه بر این، اگر سه کشور مشارکت شرقی که توافقنامه اتحادیه را امضا کردند مشکلات جدی و همچنین مسائل ارضی با روسیه دارند، چنین چیزی در رابطه با ارمنستان غیر ممکن است، به خصوص که اتحادیه اروپا از ارائه تضمین‌های امنیتی به ارمنستان هم اجتناب کرده است.
 
افکار عمومی ارمنستان نسبت به اتحادیه اروپا و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا حد زیادی وابسته به وجود موفقیت‌ها در روند همگرایی و نمود اقتصادی آنهاست. بر این اساس، در پاییز 2013، میزان حمایت از عضویت ارمنستان در  اتحادیه اروپا 41 درصد بود در مقایسه با 54 درصدی که در سال قبل از آن نسبت به عضویت در اتحادیه اروپا وجود داشته است (البته این آمار مربوط به انتخاب میان عضویت در اتحادیه اروپا و سایر اتحادها نبود). حوالی سال 2017، به دلیل عدم موفقیت اقتصادی، اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا حد زیادی حمایت اجتماعی جامعه ارمنستان را از دست داد، در حال حاضر هم تعداد حامیان عضویت در اتحادیه اروپا 33 درصد است، و 32 درصد نیز از عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا حمایت می‌کنند، 12 درصد نیز به عضویت ارمنستان در هر دو اتحادیه تمایل دارند.
 
انگیزه اتحادیه اروپا
دست اخر درک انگیزه سران اتحادیه اروپا در مذاکرات با ارمنستان هم ضروری است. به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا که در دوراهی بین برگزیت و اصلاحاتی قرار گرفته که توسط فرانسه به نفع همگرایی عمیق‌تر پیشنهاد شده،  به جریان‌های مثبتی نیاز دارد که درعمل به لحاظ مالی و سیاسی هیچ‌گونه زحمتی برای آن نداشته باشند. برخلاف دوره همگرایی در سال 2013، که پیچیده و مناقشه‌آمیز شد، این بار اتحادیه اروپا همراه با آزادسازی رژیم ویزا برای گرجستان و اوکراین که در سال 2017 اجرایی شد، توانست با ارمنستان به توافق رسیده، و همچنین تعدادی از طرح‌های مربوط به حمل و نقل را با وجود عدم اختلاف این کشور با روسیه اجرا نماید.
 
به طور کلی، سیاست اتحادیه اروپا نسبت به شرکای خود از زمان سیاست همسایگی تشکیل محیط قابل پیش‌بینی و قابل فهم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مشابه است که خیال آن را از شرق و جنوب، آسوده کرده و از ورود تهدیدات امنیتی و یا مهاجرت‌های دسته جمعی در قاره اروپا جلوگیری نماید. دلایل دیگر، همانطور که قبلا ذکر شد، تماس‌های محیطی با اتحادیه اوراسیا و وجود موفقیت‌هایی در پیشروی به شرق، البته بدون پیشروی عملی به جانب آن است که این اقدام، به ویژه در این شرایط که حتی همگرایی کشورهای بالکان غربی نیز حداقل میان‌مدت به نظر می‌آید، دورنمای بلندمدتی دارد. به نوبه خود، ارمنستان هم در این مرحله فرصت‌هایی را به اتحادیه اروپا ارائه کرده که منجر به اعطای تعدادی از امتیازات اتحادیه اروپا به ارمنستان شد و امضای توافقنامه همکاری جامع و گسترده را محقق ساخت.   
 
 
 
نویسنده: گرانت میکائیلیان، کارشناس علوم سیاسی در موسسه قفقاز
 
منبع: تارنمای مجله سیاست بین الملل و جامعه
 
مترجم: رقیه کرامتی نیا، دانش آموخته مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان، دانشگاه تهران