ایراس: دولت عدالت و توسعه بعد از کودتای نافرجام 15جولای دچار تزلزل و ضعف نهادی شده است. اینکه بازسازی دولت بعد از کودتا همانند گذشته خواهد بود یا مسیبر متفاوتی را طی می نماید، همبستگی عمیقی با دو سطح از رفتار داخلی دولت اردوغان و نیروهای خواهان تغییر وضع موجود و همچنین ترجیحات سیاسی-امنیتی ایالات متحده آمریکا و متحدین ناتو ترکیه دارد. در حال حاضر به دلیل وجود ابهام در نوع جهت گیری های کوتاه مدت اردوغان، منابع داخلی و بین المللی برای بازسازی نهاد دولت در ترکیه بامشکل روبرو هستند و منابع بین المللی در روند کوتاه مدت با توجه به جهت گیری کلان کارگزارن سیاست و حکومت در ترکیه و همچنین تحولات جاری خاورمیانه بسیار موثرتر خواهند بود. محدود ساختن کودتای 15 جولای ترکیه به بحث های مجادله انگیز نزاع میان دولت اردوغان و مخالفان وی در داخل و خارج از ترکیه و همچنین سناریوسازی های ضد و نقیض در تحلیل علل کودتا فهم دقیق و جامعی از چشم انداز روندهای سیاسی جاری در ترکیه فراهم نمی سازد. براین اساس و در راستای درک چشم انداز تحولات بعد از کودتای نافرجام ترکیه، تبیین سناریوی ترکیه بعد از کودتا و پیامدهای راهبردی داخلی, منطقه ای و بین المللی آن ضروری است.
 
آینده اسلام سیاسی و پیامدهای داخلی
ابهام درآینده اسلام سیاسی در ترکیه، تشدید بی ثباتی داخلی و تهدیدات تروریستی در نتیجه تضعیف ارتش، عدم تمرکز و تضعیف توان نظامیان در مبارزه با شبه نظامیان پ.ک.ک و همچنین رکود شاخص های اقتصادی و تجاری و سناریوی تاسیس یک نظام سیاسی اقتدارگرا از پیامدهای مهم داخلی کودتای نافرجام ترکیه می باشند. آنچه در ترکیه رخ داده است تاثیرات جدی بر اسلام سیاسی نه تنها در ترکیه بلکه در کل منطقه خواهدداشت. به لحاظ داخلی AKP در نوع تفکرات خود از اسلام سیاسی با توجه به چالش ویژن جماعت گولن و قرائت آنها از اسلام سیاسی در یک وضعیت ابهام آلود بسر می برد. اساساً جامعه مدنی در ترکیه دیندار هستند اما این به معنای وجود پیش شرط های لازم برای تاسیس یک نظام اسلام گرا نیست. اکثریت قابل توجه آنها هرگز خواهان استقرار یک سیستم ایدئولوژیک و برچیده شدن نظام سیاسی لائیک نیستند. بنابراین، در حال حاضر اردوغان از حضور و حمایت مخالفان کودتا از نظام های فکری مختلف و متنوع برای بازنمایی گفتمان اسلام سیاسی خود موج سواری می کند؛ در حالیکه بخش زیادی که به خیابان ها ریختند و در برابر کودتا مقاومت کردند، در کنار ترس از تکرار حکومت ژنرال ها، از احتمال تاسیس یک حکومت مذهبی در ترکیه توسط جماعت گولن واهمه داشتند. ازاینرو، با چنین مطالبه ای از سوی توده سکولار جامعه ترکیه، اینکه اردوغان و اسلام گرایان چه برنامه ای برای بسط یا قبض گفتمان اسلام سیاسی خود دارند، در آینده حمایت یا تقابل با دولت مستقر از سوی جامعه مدنی ترکیه تاثیرگذار خواهد بود. به دلیل اعلام وضیعت فوق العاده در این کشور، صنعت توریسم و تسهیلات واردات و صادرات با مشکل اساسی روبرو شده است؛ لیر 5 درصد در برابر دلار آمریکا کاهش داشته و ارزش هر دلار به 3.2 لیر افزایش داشته است؛ بحث امنیت ورودی و خرروجی انتقال انرژی نیز با چالش هایی همراه بوده است. یکی از نگرانی های امنیتی داخلی آینده تقابل و مبارزه با گریلاهای پ.ک.ک و تقلیل توان نیروهای امنیتی در مواجه با چالش های تروریستی داخل این کشور بویژه در شهرهای جنوبی و جنوب شرقی است. بحران در ترکیه و تنش در نیروهای داخلی بدون تردید به بازسازی واحدهای سیاسی، بازسازی مرزهای منطقه ای و حتی کم و کیف معادلات منطقه ای که ترکیه درگیر آن بوده است، تاثیر خواهد گذاشت.
 
پیامدهای استراتژیک منطقه ای
 ترکیه در محیط همسایگی و غرب آسیا با چالش های جدی پیشروی کردها در شمال سوریه، تحولات میدانی سوریه وبویژه تحولات جاری حلب، عراق و فشار دولت مرکزی و آمریکا برای خروج نیروهای نظامی ارتش ترکیه از منطقه البعشقیه، مواجه است. با توجه به ضعف نهادی و کمی ارتش، بدون تردید این تحولات موجب کاهش ظرفیت های ترکیه در چگونگی مواجه با چالش های تروریستی داعش و تضعیف قابلیت های آن درائتلاف بین المللی علیه داعش خواهد شد. کودتا در ترکیه همچنین روی بحران های جاری منطقه ای از جمله سوریه، بحران فراگیر کردی، پیشروی یا پسروی جریان های تکفیری در عراق و سوریه، و تحولات داخلی عراق و بحران پناهجویان تاثیر خواهد داشت. بعبارتی دیگر، خلاء قدرت بوجود آمده در کانون های بحران حضور ترکیه معادلات کانون های بحران منطقه ای را تغییر خواهد داد. مسئله دیگر به آینده الگوی ائتلاف سازی ترکیه بویژه با عربستان سعودی و رژیم صهیونیستی بر می گردد؛ ترک ها با توجه به بحران های داخلی و منطقه ای که با آن مواجه هستند، به تغییر الگوهای ائتلاف سازی خرد و کلان خود دست خواهند زد. بنظر می رسد که  الگوی ائتلاف سازی ترک ها به آینده رابطه ترکیه با  روسیه و آمریکا بستگی خواهد داشت؛ اینکه دوری با نزدیکی استراتژیک به غرب، آینده روابط با سعودی ها، سوریه، عراق، ایران و روسیه را تعیین خواهد کرد.
 
پیامدهای استراتژیک بین المللی
چشم انداز حضور ترکیه در ناتو، بازتعریف روابط استراتژیک ترکیه با آمریکا و متحدین ناتو، نگرانی اتحادیه اروپا نسبت به چگونگی حل و فصل مسئله پناهجویان و نزدیکی به شرق و گذار در نظم زیرسیستم خاورمیانه و شرق مدیترانه از مهمترین پیامدهای بین المللی ترکیه بعد از کودتا محسوب می شود. روابط ترکیه و آمریکا با توجه به مسئله استرداد فتح الله گولن و انتقادات داخلی شدید از نیروهای آمریکایی در حمایت از کودتاچیان سیر تنش آمیزی را طی می کند. نقش  ترکیه و روابط استراتژیک آن با آمریکا یکی از بنیادی ترین ساختارهایی بوده است که در دریای سیاه، خاورمیانه و معادلات منطقه ای عمل می کرده است. اگر دچار اختلال شود، نقش آمریکا در خاورمیانه تعاریف جدیدی به خود خواهد گرفت، و هرچند سناریوی تغییر به سمت شرق از سوی ترکیه بعید بنظر می رسد اما در صورت تحول با توجه به جایگاه ژئواستراتژیکی ترکیه در ساختار موجود نظام بین الملل شاهد گذار در نظم منطقه ای و ساختار نظام بین الملل خواهیم بود. یکی از مسائل جدی آینده ناتو و حضور یا عدم حضور ترکیه در این اتحادیه نظامی است که اگر عضویت ترکیه در این نهاد دچار مشکل شود، ناتو باید به بازسازی خود در اروپای شرقی و شرق مدیترانه بپردازد. با وقوع کودتا و ضعف نهادی دولت ترکیه، ابهام در آینده بحران پناهجویان و استفاده از قابلیت های ژئوپلتیکی ترکیه در حل و فصل آن به یکی از دغدغه های امنیتی و اجتماعی اتحادیه اروپا تبدیل شده است و برنامه های پیشنهادی آنها به حالت تعلیق درآمده است. سیاست و حکومت در ترکیه از یک نقطه جدا شده و اینکه به کدام سمت در حال حرکت است، هنوز معلوم نیست اما با عنایت به نقش تاریخی و راهبردی ترکیه و جایگاه آن در ساختار جهان غرب، تغییر در جهت گیری های کلان از سوی نخبگان اسلام گرای ترکیه براحتی امکان-پذیر نخواهد بود و باید آماده هرگونه سناریویی حتی ترکیه بدون ادوغان نیز بود.
 
چشم انداز
جان کلام اینکه دو سناریو یا فرضیه برای ترکیه بعد از کودتا متصور است؛ اردوغان قدرتمند و اردوغان ضعیف. در چنین شرایطی که دولت اردوغان شروع به پاکسازی نهادهای سیاسی، نظامی، قضایی و امنیتی از عناصر جماعت گولن و نیروهای غیرقابل اعتماد کرده است، بنظر می رسد در صورت عدم ایجاد موانع عملیاتی خاص از سوی غرب، اردوغان به تحکیم و بیشینه سازی نفوذ و قدرت خود در صحنه سیاسی ومدنی ترکیه خواهد پرداخت. این سناریو به شخصی شدن قدرت و روندهای سیاسی در ترکیه منجر خواهد شد. البته تحقق یا عدم تحقق شکل گیری یک دولت اقتدارگرا در ترکیه بویژه با توجه به وضعیت فوق العاده ای که اعلام شده است, به الگوی عمل احزاب اپوزیسیون، سطوح بالای ارتش و برنامه های اقدامی کوتاه مدت آمریکا در مهمترین متحد استراتژیک خود در خاورمیانه بستگی دارد. با وجود این، بنظر می رسد که بی ثباتی در کوتاه مدت وجود خواهد داشت و تحولات جاری در ترکیه نیز به این بی ثباتی ساختاری عمق خواهد بخشید؛ تعمیق شدن بی ثباتی بدین معنا که هرگونه پیوند و اتصالات سنتی با غرب حداقل در کوتاه مدت تضعیف خواهد شد. مسئله دیگر در ترکیه بعد از کودتا به تغییر یا عدم تغییر در جهت گیری های کلان ترکیه و بویژه موضوع نزدیکی به روسیه و  پیامدهای استراتژیک آن برای ناتو و غرب مربوط می شود. باوجود انتقادات اساسی اردوغان از طرف آمریکایی در استرداد فتح الله گولن، ترس روانی وی از احتمال براندازی دولت عدالت و توسعه توسط نیروهای غربی و همچنین روند نزدیکی به روسیه بویژه برنامه دیدار پوتین و اردوغان در 9 آگوست و بطور کلی جهت گیری کارگزارانه به سمت شرق، اما نهادهای سیاسی-مدنی، ساختارهای اقتصادی، قابلیت های نظامی، شبکه های امنیتی و رویکرد کلان جمهوری ترکیه در سده اخیر به شدت به موازین و نرم های سیاست و حکومت در غرب  وابسته است و هرگونه تغییری در آن بدون تردید در کوتاه مدت ناممکن و هرگونه برنامه ریزی برخلاف روند سنتی، با واکنش هزینه ساز متحدین ناتو ترکیه و بویژه آمریکا مواجه خواهد شد.
 

----------
نویسنده: ولی گل محمدی - کارشناس مسائل ترکیه و پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک